ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8: ΑΛΛΑΓΗ ΕΠΟΧΗΣ (Part 1)

 

Για άλλα τουλάχιστον εκατό χρόνια πρέπει να υποκρινόμαστε στους εαυτούς μας και στους άλλους ότι το ωραίο είναι άσχημο και το άσχημο, ωραίο επειδή το άσχημο είναι χρήσιμο ενώ το ωραίο δεν είναι. Η πλεονεξία και η τοκογλυφία και η προφύλαξη θα πρέπει να παραμείνουν οι θεοί μας για λίγο ακόμα.

–John Maynard Keynes (1931)

ΧΡΗΜΑ: Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ Η ΜΑΓΕΙΑ

Καθώς η οικονομική κατάρρευση προχωράει στην επόμενη φάση της, αρχίζουμε να βλέπουμε το εξωπραγματικό πολλών από αυτά που νομίζαμε για αληθινά. Οι αλήθειες στις οποίες πίστεψαν δύο γενιές γίνονται αβέβαιες, και παρά την άσβεστη ελπίδα ότι όπου να ‘ναι θα επιστρέψουμε στην κανονικότητα – «μέχρι το τέλος του 2012» ή «πιο αργά από ότι αναμενόταν» – αντιλαμβανόμαστε τελικά ότι η κανονικότητα δεν θα επιστρέψει.

Όταν οι άνθρωποι έρχονται αντιμέτωποι με μία απότομη αλλαγή στην προσωπική τους πραγματικότητα, είτε είναι ο θάνατος ενός αγαπημένου τους είτε είναι η έλευση της Γκεστάπο στην πόλη τους, συνήθως η πρώτη αντίδρασή τους είναι η άρνηση. Η πρώτη μου αντίδραση όταν συμβαίνει μια τραγωδία είναι συνήθως «Δεν το πιστεύω!» γι’ αυτό δεν ένιωσα έκπληξη όταν οι πολιτικοί και οικονομικοί μας ταγοί πέρασαν ένα μεγάλο χρονικό διάστημα αρνούμενοι ότι είχαμε κρίση. Θυμηθείτε κάποιες δηλώσεις από το 2007: «Τα βασικά στοιχεία της οικονομίας μας είναι άθικτα», είπε ο George W. Bush. «Δεν πιστεύω ότι οι δυσχέρειες στην αγορά δανειοδότησης αυξημένου κινδύνου θα δημιουργήσουν σοβαρό πρόβλημα». «Πιστεύω ότι θα αναχαιτιστούν» είπε ο Υπουργός του Υπουργείου Οικονομικών Henry Paulson. «Δεν υπάρχει πιθανότητα οικονομικής ύφεσης». «Αυτό που βιώνουμε είναι μία διόρθωση στον στεγαστικό τομέα». «Η Αμερική δεν βρίσκεται σε ύφεση». «Είναι πιθανόν οι τιμές των ακινήτων να μην επανέλθουν πριν από τις αρχές του 2009». Σήμερα, και πάλι οι αρχές «προβλέπουν» (όμως θέλοντας να το κάνουν να συμβεί στ’ αλήθεια) οικονομική ανάπτυξη πάνω από 5% για την περίοδο 2010-2015.(1)

Βέβαια, πολλές από αυτές τις ανακοινώσεις ήταν υποκριτικές προσπάθειες διαχείρισης αντιλήψεων. Οι αρχές έλπισαν ότι ελέγχοντας τη δημόσια αντίληψη της πραγματικότητας, θα μπορούσαν να ελέγξουν την ίδια την πραγματικότητα – ότι παραποιώντας τα σύμβολα θα μπορούσαν να παραποιήσουν και την πραγματικότητα που αυτά αντιπροσωπεύουν. Αυτό είναι στην ουσία εκείνο που οι ανθρωπολόγοι αποκαλούν «μαγικο-θρησκευτική σκέψη» (magico-religious thinking). Δεν είναι τυχαίο που πολλοί αποκαλούν τις οικονομικές μας ελίτ, ιερατείο. Φορούν επίσημη αμφίεση, μιλούν μια απόκρυφη γλώσσα, χειρίζονται μυστήριες επιγραφές, και μπορούν με μια τους λέξη ή με μια απλή υπογραφή τους, να προκαλέσουν την άνοδο και την πτώση περιουσιών και κρατών.

Βλέπετε, η μαγικο-θρησκευτική σκέψη συνήθως έχει αποτέλεσμα. Από την τελετουργία ενός σαμάνου μέχρι την υπογραφή ενός νομοσχεδίου δαπανών  ή την δημοσίευση του υπολοίπου ενός τραπεζικού λογαριασμού, όταν ένα τελετουργικό είναι μέρος μιας ιστορίας στην οποία οι άνθρωποι πιστεύουν, τότε δρουν αναλόγως, υποδύονται τους ρόλους που τους αναθέτει η ιστορία, και ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα που επιβάλλει η ιστορία. Σε περασμένες εποχές, όταν η τελετή του σαμάνου έδειχνε να έχει αποτύχει, όλοι γνώριζαν ότι αυτό ήταν ένα κοσμοϊστορικό γεγονός, που σηματοδοτούσε το Τέλος του Κόσμου, μία μεταβολή σε αυτό που ήταν αληθινό και αυτό που δεν ήταν, το τέλος της παλιάς Ιστορίας των Ανθρώπων και ίσως, η αρχή μιας νέας Ιστορίας. Από αυτήν την οπτική γωνία, ποια είναι η σημασία της επιταχυνόμενης αποτυχίας των τελετουργιών της οικονομίας;

Ορισμένοι θα χλεύαζαν τους πρωτόγονους κατοίκους των σπηλαίων που φαντάζονταν ότι οι αναπαραστάσεις ζώων στα τοιχώματα των σπηλαίων θα επηρέαζαν με μαγικό τρόπο το κυνήγι τους. Ωστόσο, σήμερα κατασκευάζουμε τα δικά μας ταλισμάν, τα δικά μας συστήματα μαγικής συμβολολογίας, και όντως επηρεάζουμε μέσω αυτών την υλική πραγματικότητα. Λίγοι αριθμοί αλλάζουν εδώ κι εκεί, και χιλιάδες εργάτες υψώνουν έναν ουρανοξύστη. Κάποιοι άλλοι αριθμοί αλλάζουν, και μια αξιοσέβαστη επιχείρηση βάζει λουκέτο. Το εξωτερικό χρέος μιας χώρας του Τρίτου Κόσμου, επίσης απλοί αριθμοί σε έναν υπολογιστή, παραδίνει το λαό της σε υποδούλωση χωρίς τέλος, να παράγουν εμπορεύματα που αποστέλλονται στο εξωτερικό. Φοιτητές, κυριευμένοι από αγωνία, αρνούνται τα όνειρά τους και σπεύδουν να εργαστούν για να αποπληρώσουν τα φοιτητικά τους δάνεια, και η θέλησή τους υποτάσσεται σε ένα κομμάτι χαρτί με μαγικά σύμβολα («Κίνηση τραπεζικού λογαριασμού») που τους αποστέλλεται μια φορά το μήνα, όπως μια μαγική κάρτα σε μια τελετή βουντού.(2) Αυτά τα χάρτινα δελτάρια που ονομάζουμε χρήματα, αυτά τα ηλεκτρονικά σήματα, φέρουν πράγματι μια ισχυρή μαγεία!

Πώς λειτουργεί η μαγεία; Οι τελετουργίες και τα ταλισμάν επιβεβαιώνουν και διαιωνίζουν τις ιστορίες της κοινής συναίνεσης στις οποίες όλοι συμμετέχουμε, ιστορίες που διαμορφώνουν την πραγματικότητά μας, συντονίζουν την εργασία μας και οργανώνουν τις ζωές μας. Μόνο σε εξαιρετικές περιστάσεις παύουν να λειτουργούν: τις περιόδους μιας κατάρρευσης στην ιστορία των ανθρώπων. Τώρα εισερχόμαστε σε μια τέτοια περίοδο. Τα οικονομικά μέτρα που θεσπίστηκαν για να καταστείλουν την κρίση που άρχισε το 2008 λειτούργησαν μόνο προσωρινά. Δεν δρουν αρκετά βαθιά. Η μόνη μεταρρύθμιση που μπορεί να είναι αποτελεσματική θα είναι μία μεταρρύθμιση που περιλαμβάνει, θα επιβεβαιώνει και θα διαιωνίζει μία νέα ιστορία των ανθρώπων. Για να δούμε ποια θα μπορούσε να είναι αυτή η ιστορία, ας σκάψουμε κάτω από πολλές στρώσεις από αποτυχημένες πραγματικότητες και τη σχέση τους με το χρήμα.

Όταν η πρώτη αντίδραση της αμερικανικής κυβέρνησης στην κρίση του 2008 – άρνηση – αποδείχτηκε μάταιη, η Ομοσπονδιακή Τράπεζα των ΗΠΑ και το Υπουργείο Οικονομικών δοκίμασαν ένα άλλο είδος διαχείρισης αντιλήψεων. Χρησιμοποιώντας αποτελεσματικά το οπλοστάσιο με τα μυστικά τους ξόρκια, ανακοίνωσαν ότι κυβέρνηση δεν θα επέτρεπε σε μεγάλα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα όπως το Fannie Mae να χρεοκοπήσουν. Έλπισαν ότι οι εγγυήσεις τους θα ήταν αρκετές για να διατηρηθεί η εμπιστοσύνη στις χορηγήσεις και τα δάνεια που εξαρτιόνταν από τη συνεχή φερεγγυότητα και ευημερία αυτών των ιδρυμάτων. Θα είχε λειτουργήσει αν η ιστορία που επικαλούνταν αυτά τα συμβολικά μέτρα δεν ήταν ήδη σαθρή. Όμως ήταν. Συγκεκριμένα, αυτό που ήταν σαθρό ήταν η ιστορία που εκχωρούσε αξία στα χρεόγραφα που διασφαλίζονται με υποθήκη και σε άλλα παράγωγα χρηματοπιστωτικά προϊόντα που βασίζονται σε δάνεια που δεν μπορούν να αποπληρωθούν. Σε αντίθεση με τις καμήλες ή τα σιτηρά, αλλά σε συμφωνία με όλα τα σύγχρονα νομίσματα, αυτά έχουν αξία μόνον επειδή οι άνθρωποι πιστεύουν ότι έχουν αξία. Επιπλέον, αυτή δεν είναι μια μεμονωμένη πεποίθηση αλλά είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με εκατομμύρια άλλες πεποιθήσεις, συμβάσεις, συνήθειες, συμφωνίες και τελετουργικά.

Το επόμενο βήμα ήταν να αρχίσουν να τροφοδοτούν με γιγάντια ποσά ρευστού τα χρεωκοπημένα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα με αντάλλαγμα μετοχές (στην ουσία κρατικοποιώντας τα, όπως στην περίπτωση του Fannie Mae, του Freddie Mac και του AIG) ή με κανένα ουσιαστικά αντάλλαγμα, όπως στην περίπτωση του προγράμματος TARP. Στην περίπτωση του τελευταίου, το Υπουργείο Οικονομικών εγγυήθηκε ή αγόρασε τα τοξικά στοιχεία ενεργητικού των τραπεζών ελπίζοντας να βελτιώσει τους ισολογισμούς τους ώστε να αρχίσουν να δανείζουν και πάλι χρήματα στον κόσμο, συντηρώντας έτσι την επέκταση της πιστωτικής φούσκας. Δεν λειτούργησε. Οι τράπεζες απλώς κράτησαν τα χρήματα (εκτός από αυτά που πλήρωσαν στα διευθυντικά στελέχη τους ως μπόνους) ως αντιστάθμισμα για την έκθεσή τους σε απίθανες ποσότητες επιπρόσθετων επισφαλών στοιχείων ενεργητικού ή τα χρησιμοποίησαν για να αγοράσουν μικρότερες, πιο υγιείς τράπεζες. Δεν σκόπευαν να δανείσουν περισσότερα σε καταναλωτές που ήταν ήδη εκτός ορίων ούτε σε επιχειρήσεις ήδη πολύ επιβαρυμένες με δάνεια που βρίσκονταν στο έλεος της ύφεσης. Οι αξίες των ακινήτων συνέχισαν να πέφτουν, τα επιτόκια πιστωτικού κινδύνου συνέχισαν να ανεβαίνουν, και ολόκληρο το οικοδόμημα των παράγωγων χρηματοπιστωτικών προϊόντων που στηριζόταν πάνω τους συνέχισε να καταρρέει. Η κατανάλωση και η επιχειρηματική δραστηριότητα κατρακύλησαν, η ανεργία εκτοξεύτηκε στα ύψη, και ο κόσμος στην Ευρώπη ξεσηκώθηκε και βγήκε στους δρόμους. Και όλα αυτά γιατί; Επειδή απλώς άλλαξαν κάποιοι αριθμοί σε κάποιους υπολογιστές. Είναι πραγματικά εκπληκτικό. Βγαίνει νόημα μόνον αν δούμε αυτά τα νούμερα σαν ταλισμάν που εκφράζουν συμφωνίες. Ένας προμηθευτής ξεθάβει μέταλλα από τα υπέδαφος και τα στέλνει σε ένα εργοστάσιο, για τι αντάλλαγμα; Για μερικά κομμάτια χαρτί, ή πιθανότερα για μερικά ψηφία που αναβοσβήνουν σε έναν υπολογιστή, πράγμα που μπορεί να συμβεί μόνο με την άδεια μιας τράπεζας (που «παρέχει πίστωση»).

Πριν ξεσηκωθούμε για την παροχή τρισεκατομμυρίων και τρισεκατομμυρίων δολαρίων στους πλούσιους, ας επιστρέψουμε στην πραγματικότητα του χρήματος. Τι πραγματικά συμβαίνει όταν δίνονται χρήματα; Σχεδόν τίποτα δεν συμβαίνει. Αυτό που συμβαίνει είναι ότι η ροή των μπιτ αλλάζει στους υπολογιστές, και εκείνοι οι λίγοι που ξέρουν να ερμηνεύουν τη ροή των μπιτ δηλώνουν ότι τα χρήματα έχουν μεταφερθεί. Αυτά τα μπιτ είναι η συμβολική απεικόνιση μιας συμφωνίας για μια ιστορία. Μέσα σ’ αυτήν την ιστορία αναφέρεται ποιος είναι πλούσιος και ποιος είναι φτωχός, ποιος έχει και ποιος χρωστάει. Λέγεται ότι τα παιδιά μας και τα εγγόνια μας θα πληρώσουν για αυτές τις κρατικές οικονομικές ενισχύσεις και τα χρέη τόνωσης της οικονομίας, όμως θα μπορούσε εξίσου απλά αυτά να δηλωθούν ως ανύπαρκτα. Είναι τόσο αληθινά όσο και η συμφωνημένη ιστορία που τα περιέχει. Τα εγγόνια μας θα τα πληρώσουν μόνον αν η ιστορία, το σύστημα των νοημάτων που προσδιορίζει αυτά τα χρέη εξακολουθήσει να υπάρχει. Όμως πιστεύω ότι όλο και περισσότεροι άνθρωποι αισθάνονται ότι το ομοσπονδιακό χρέος, το εξωτερικό χρέος των ΗΠΑ, και ένα μεγάλο μέρος του χρέους μας από δάνεια και πιστωτικές κάρτες δεν θα ξεπληρωθεί ποτέ.

Πιστεύουμε ότι εκείνοι οι μεγιστάνες της Γουόλ Στριτ έγιναν άφαντοι μαζί με δισεκατομμύρια δολάρια, όμως τι είναι αυτά τα δισεκατομμύρια; Είναι κι αυτά αριθμοί σε υπολογιστές και θα μπορούσαν θεωρητικά να σβηστούν με επίσημη εντολή. Το ίδιο ισχύει και για τα χρήματα που η Αμερική χρωστάει στην Κίνα ή τα χρήματα που τα έθνη του Τρίτου Κόσμου χρωστούν στις τράπεζες. Θα μπορούσαν να εξαφανιστούν με μια απλή δήλωση. Μπορούμε λοιπόν να κατανοήσουμε τη μαζική διοχέτευση χρημάτων στα διάφορα οικονομικά προγράμματα διάσωσης σαν άλλη μια άσκηση διαχείρισης αντιλήψεων, όμως αυτή τη φορά πρόκειται για μία ασυναίσθητη άσκηση. Αυτές οι προσφορές χρημάτων είναι τελετουργικές πράξεις που πασχίζουν να διαιωνίσουν μια ιστορία, ένα πλέγμα συμφωνιών και τις ανθρώπινες δραστηριότητες που το περιβάλλουν. Είναι μια προσπάθεια να διατηρηθεί η μαγική δύναμη από τις κάρτες βουντού που κρατούν τον απόφοιτο του κολλεγίου σε μια τροχιά καριέρας και τον άνθρωπο της μέσης ηλικίας υποδουλωμένο στο δάνειό του – που δίνουν τη δύναμη σε λίγους να κινήσουν βουνά στην κυριολεξία ενώ συγχρόνως κρατούν τους πολλούς δέσμιους στις αλυσίδες τους.

Μια που αναφερθήκαμε στην Κίνα, είναι χρήσιμο να εξετάσουμε την υλική πραγματικότητα που βρίσκεται κάτω από την εμπορική ανισορροπία. Βασικώς, αυτό που συμβαίνει είναι ότι η Κίνα μας στέλνει τεράστιες ποσότητες εμπορευμάτων – είδη ένδυσης, παιχνίδια, ηλεκτρονικά, σχεδόν ο,τιδήποτε υπάρχει στο Wall-Mart – και εμείς σε αντάλλαγμα αναδιατάσσουμε μερικά μπιτ σε κάποιους υπολογιστές. Στο μεταξύ, οι Κινέζοι εργάτες δουλεύουν το ίδιο σκληρά με εμάς, ωστόσο το μεροκάματό τους αρκεί για πολύ λιγότερα. Στις παλιές μέρες των κραταιών αυτοκρατοριών η Κίνα θα αποκαλούνταν «υποτελές κράτος» και τα εμπορεύματα που μας στέλνει θα αποκαλούνταν «φόρος υποτέλειας»(3) Όμως και η Κίνα θα κάνει ό,τι μπορεί για να διατηρήσει τη σημερινή Ιστορία του Χρήματος, για τον ίδιο ουσιαστικά λόγο με εμάς: επειδή οι ελίτ της επωφελούνται από αυτό. Είναι όπως στην αρχαία Ρώμη. Οι ελίτ της αυτοκρατορικής πρωτεύουσας και των επαρχιών ευημερούν με τίμημα τη φτώχεια του λαού, που αυξάνεται με τον καιρό. Για να κατευνάσουν τα πλήθη και να τα κρατήσουν πειθήνια και αποβλακωμένα, τους προσφέρουν άρτο και θεάματα: φτηνή τροφή, φτηνές συγκινήσεις, νέα των διασημοτήτων, και πρωταθλήματα ποδοσφαίρου.

Είτε κηρύξουμε εμείς το τέλος της ιστορίας του χρήματος είτε αυτή τελειώσει από μόνη της, θα συμπαρασύρει πολλά μαζί της. Αυτός είναι ο λόγος που οι ΗΠΑ δεν θα δηλώσουν αδυναμία πληρωμής του χρέους τους. Αν το έκαναν, τότε η ιστορία με βάση την οποία η Μέση Ανατολή μας στέλνει πετρέλαιο, η Ιαπωνία ηλεκτρονικά, η Ινδία υφάσματα και η Κίνα πλαστικά θα τελείωνε. Δυστυχώς, ή μάλλον ευτυχώς, αυτή η ιστορία δεν μπορεί να συντηρηθεί για πάντα. Ο βασικός λόγος είναι ότι εξαρτάται από την συντήρηση ενός εκθετικά αυξανόμενου χρέους σε έναν πεπερασμένο κόσμο.

Όταν το χρήμα εξανεμίζεται όπως συμβαίνει στον σημερινό κύκλο αποπληθωρισμού και χρέους, ελάχιστα πράγματα αλλάζουν αμέσως στον υλικό κόσμο. Οι στοίβες με τα νομίσματα δεν παίρνουν φωτιά, τα εργοστάσια δεν εκρήγνυνται, τα μηχανήματα δεν σταματούν να δουλεύουν, οι πετρελαιοπηγές δεν στερεύουν, οι οικονομικές δεξιότητες των ανθρώπων δεν εξαφανίζονται. Όλα τα υλικά και οι δεξιότητες που ανταλλάσσονται στην ανθρώπινη οικονομία και στα οποία βασιζόμαστε για την τροφή, τη στέγη, τη μεταφορά, και ούτω καθεξής, συνεχίζουν να υπάρχουν όπως και πριν. Αυτό που εξαφανίστηκε είναι η ικανότητά μας να συντονίσουμε τις δραστηριότητές μας και να εστιάσουμε τις κοινές μας προσπάθειες. Μπορούμε ακόμα να οραματιστούμε ένα καινούριο αεροδρόμιο αλλά δεν μπορούμε πια να το κατασκευάσουμε. Το μαγικό ταλισμάν με το οποίο η δήλωση «Ένα αεροδρόμιο πρέπει να χτιστεί εδώ» παίρνει τη μορφή απτής πραγματικότητας έχει χάσει την ισχύ του. Τα ανθρώπινα χέρια, τα μυαλά και τα μηχανήματα διατηρούν όλες τις ιδιότητές τους, ωστόσο δεν μπορούμε πια να κάνουμε αυτό που κάποτε μπορούσαμε να κάνουμε. Το μόνο πράγμα που έχει αλλάξει είναι οι αντιλήψεις μας.

Γι’ αυτό μπορούμε να δούμε τις κρατικές οικονομικές ενισχύσεις, την ποσοτική χαλάρωση και τα άλλα οικονομικά μέτρα για τη διάσωση της οικονομίας ως πρόσθετες ασκήσεις στη διαχείριση αντιλήψεων, όμως σε ένα βαθύτερο, λιγότερο συνειδητό επίπεδο. Γιατί, τι είναι το χρήμα τελικά; Το χρήμα είναι απλώς μία κοινωνική συμφωνία, μια ιστορία που δίνει νόημα στη ζωή και ρόλους. Ο κλασσικός ορισμός του χρήματος – ένα μέσο συναλλαγής, ένα μέσο αποθήκευσης, μία μονάδα υπολογισμού. – περιγράφει τι κάνει το χρήμα αλλά όχι τι είναι το χρήμα. Από υλικής άποψης, το χρήμα δεν είναι σχεδόν τίποτα σήμερα. Από κοινωνικής άποψης, είναι σχεδόν τα πάντα: ο πρωταρχικός παράγων για τον συντονισμό της ανθρώπινης δραστηριότητας και της εστίασης της συνολικής ανθρώπινης πρόθεσης.

Η χρησιμοποίηση τρισεκατομμυρίων δολαρίων με τη μορφή χρήματος από την κυβέρνηση λίγο διαφέρει από την πρότερη χρησιμοποίηση κενών λέξεων. Και τα δύο αποτελούν απλώς χειρισμό των διαφόρων ειδών συμβόλων, και τα δύο απέτυχαν για τον ίδιο λόγο: η ιστορία που προσπαθούν να διαιωνίσουν έχει φτάσει στο τέλος της. Η κανονικότητα που πιστέψαμε για κανονική δεν ήταν βιώσιμη.

Δεν ήταν βιώσιμη σε δύο επίπεδα. Το πρώτο επίπεδο «κανονικότητας» είναι η πυραμίδα του χρέους, η εκθετική αύξηση του χρήματος που αναπόφευκτα ξεπερνάει την πραγματική οικονομία. Η λύση σε αυτό το επίπεδο είναι αυτό που προτείνουν οι οικονομολόγοι της φιλελεύθερης οικονομίας (που συνήθως αυτοπροσδιορίζονται ως κεϋνσιανοί): ανακατανομή του πλούτου, δημοσιονομικά κίνητρα, διαγραφή χρεών και ούτω καθεξής. Μέσω αυτών ελπίζουν να πετύχουν την επανεκκίνηση της οικονομικής ανάπτυξης – τη δεύτερη «κανονικότητα» που πλησιάζει στο τέλος της.

Η ΔΟΚΙΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΕΝΗΛΙΚΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΤΗΤΑΣ

Η ιστορία που φτάνει στο τέλος της σήμερα, φτάνει πολύ πιο πίσω στο παρελθόν από την ιστορία του χρήματος. Εγώ ονομάζω αυτήν την ιστορία Η Άνοδος της Ανθρωπότητας. Είναι μια ιστορία ατέλειωτης ανάπτυξης, και το οικονομικό σύστημα που έχουμε σήμερα είναι μια έκφραση αυτής της ιστορίας, που επιτρέπει και προωθεί τη μετατροπή της φυσικής επικράτειας σε ανθρώπινη επικράτεια. Άρχισε πριν από πολλές χιλιετίες, όταν οι άνθρωποι για πρώτη φορά τιθάσευσαν τη φωτιά και έφτιαξαν εργαλεία· επιταχύνθηκε όταν χρησιμοποιήσαμε αυτά τα εργαλεία για την εξημέρωση των ζώων και των φυτών και αρχίσαμε να κατακτούμε την άγρια φύση και να κάνουμε τον κόσμο δικό μας. Άγγιξε το ζενίθ της δόξας της την εποχή της Μηχανής, όταν κατασκευάσαμε έναν ολοκληρωτικά τεχνητό κόσμο, τιθασεύοντας όλες τις δυνάμεις της φύσης και πιστεύοντας ότι είμαστε οι κύριοι και κτήτορές της. Και τώρα, που η ιστορία πλησιάζει στο τέλος της έρχεται η αμείλικτη συνειδητοποίηση ότι η ιστορία δεν είναι αληθινή. Σε πείσμα της προσποίησής μας, ο κόσμος δεν είναι πραγματικά δικός μας· σε πείσμα των ψευδαισθήσεών μας, ο κόσμος δεν είναι υπό τον έλεγχό μας. Καθώς οι απρόβλεπτες συνέπειες της τεχνολογίας πληθύνονται, καθώς οι κοινότητές μας, η υγεία μας και η οικολογική βάση του πολιτισμού αλλοιώνονται, καθώς γνωρίζουμε νέα επίπεδα δυστυχίας, βίας και αποξένωσης, εισερχόμαστε στα τελευταία στάδια της ιστορίας: κρίση, κλιμάκωση και λύση του δράματος. Οι τελετουργίες των αφηγητών της ιστορίας μας είναι ανώφελες. Καμία ιστορία δεν μπορεί να συνεχιστεί μετά το τέλος της.

Όπως η ζωή δεν τελειώνει με την εφηβεία, έτσι και η εξέλιξη του πολιτισμού δεν σταματάει με το τέλος της ανάπτυξης. Βρισκόμαστε στο μέσο μιας μετάβασης ανάλογης με τη μετάβαση από την εφηβεία στην ενήλικη ζωή. Η φυσική ανάπτυξη σταματάει και η ζωτική ενέργεια στρέφεται στο εσωτερικό για να ενισχύσει την ανάπτυξη και σε άλλους τομείς.

Δύο είναι τα καίρια σημεία ανάπτυξης που σηματοδοτούν τη μετάβαση από την παιδική ηλικία στην ενήλικη ζωή τόσο σε ατομικό επίπεδο όσο και στο επίπεδο του ανθρώπινου είδους. Το πρώτο είναι ότι ερωτευόμαστε, και αυτή η νέα σχέση αγάπης είναι διαφορετική από αυτή του παιδιού με τη μητέρα. Στην παιδική ηλικία, το πρωταρχικό στοιχείο της σχέσης αγάπης είναι ότι το παιδί παίρνει από τη μητέρα. Νιώθω ευτυχής να δίνω όσο περισσότερο μπορώ στα παιδιά μου και θέλω αυτά να το παίρνουν δίχως περιορισμούς. Είναι δίκαιο για ένα παιδί να παίρνει αυτό που του είναι απαραίτητο για να αναπτυχθεί, τόσο σωματικά όσο και πνευματικά. Ένας καλός γονιός παρέχει τα μέσα για την ανάπτυξη του παιδιού του, όπως έκανε και η Μητέρα Γη για μας.

Μέχρι τώρα, οι άνθρωποι υπήρξαν παιδιά στη σχέση τους με τη γη. Ξεκινήσαμε στη μήτρα με τη ζωή του κυνηγού-τροφοσυλλέκτη, στην οποία δεν κάναμε διάκριση ανάμεσα στον άνθρωπο και τη φύση αλλά βρισκόμασταν προστατευμένοι μέσα στη μήτρα της. Το βρέφος δεν κάνει σαφή διαχωρισμό ανάμεσα στον εαυτό του και τους άλλους και του παίρνει χρόνο να διαμορφώσει την ταυτότητά του και το εγώ του και να μάθει ότι ο κόσμος δεν είναι προέκταση του εαυτού του. Αυτί ίσχυε συλλογικά και για την ανθρωπότητα μέχρι τώρα. Ενώ ο κυνηγός-τροφοσυλλέκτης δεν έκανε διαχωρισμό ανάμεσα στις έννοιες «φύση» και «άνθρωπος», ο γεωργός, του οποίου η επιβίωση εξαρτιόταν από την αντικειμενοποίηση και τον χειρισμό της φύσης, έφτασε να θεωρεί τη φύση μια ξεχωριστή από τον εαυτό του κατηγορία. Στην παιδική ηλικία του γεωργικού πολιτισμού, η ανθρωπότητα ανέπτυξε ξεχωριστή ταυτότητα και αυξήθηκε σε πληθυσμό. Η αναπτυξιακή έκρηξη της εφηβείας μας έγινε με την εμφάνιση της βιομηχανίας και στο νοητικό επίπεδο έφτασε στο έσχατο σημείο διαχωρισμού με την καρτεσιανή επιστήμη, το πλήρως ανεπτυγμένο εγώ και την υπερ-εκλογίκευση του νεαρού εφήβου οποίος, όπως η ανθρωπότητα στην Εποχή της Επιστήμης, ολοκληρώνει το στάδιο της γνωστικής ανάπτυξης γνωστό ως «στάδιο τυπικών λογικών πράξεων» (formal operations), που συνίσταται στον χειρισμό των αφηρημένων εννοιών. Όμως, όπως το μέγιστο του γιανγκ περιλαμβάνει τη γέννηση του γιν, έτσι και το μέγιστο του διαχωρισμού (της διάστασης) περικλείει τον σπόρο αυτού που ακολουθεί: της επανασύνδεσης.

Στην εφηβεία, ερωτευόμαστε, και ο κόσμος της απόλυτης λογικής και του απόλυτου εγωισμού που έχουμε χτίσει, γκρεμίζεται καθώς ο εαυτός διευρύνεται για να συμπεριλάβει μέσα στα σύνορά του και τον αγαπημένο/την αγαπημένη μας. Ένα νέο είδος σχέσης αγάπης αναδύεται: μια σχέση στην οποία όχι μόνο λαμβάνουμε αλλά επίσης δίνουμε, και συν-δημιουργούμε. Πλήρως διαχωρισμένοι από τον Άλλον, μπορούμε να τον ερωτευτούμε και να βιώσουμε μια επανένωση μεγαλύτερη από την αρχική ένωση, επειδή περιέχει και ολόκληρο το ταξίδι του χωρισμού (της διάστασης).

Η πρώτη μαζική αφύπνιση της νέας αίσθησης της αγάπης συνέβη στη δεκαετία του 1960 με τη γέννηση του περιβαλλοντικού κινήματος. Στο απόγειο της απομόνωσής μας, καθώς επιβλέπαμε από ψηλά τη φαινόμενη κατάκτηση της φύσης, αρχίσαμε να αντιλαμβανόμαστε πόσο πολλά μας είχε δώσει· συνειδητοποιήσαμε τους πόνους της, τις πληγές της, και αρχίσαμε να επιθυμούμε όχι πια μόνο να παίρνουμε από τη γη αλλά και να δίνουμε στη γη, να την προστατεύουμε και να τη νοιαζόμαστε. Η επιθυμία αυτή δεν βασιζόταν σε έναν φόβο εξαφάνισης – αυτός ήρθε αργότερα – αλλά στην αγάπη. Αρχίσαμε να ερωτευόμαστε τη γη. Εκείνη τη δεκαετία, κατέφθαναν οι πρώτες φωτογραφίες του πλανήτη μας από δορυφόρους σε τροχιά και η ομορφιά του πλανήτη μας μεταμόρφωσε. Η θέαση της γης από κάπου παραέξω ήταν το προτελευταίο βήμα της απομόνωσης από τη φύση· το τελευταίο βήμα ήταν η έξοδος των αστροναυτών από τη γήινη ατμόσφαιρα, όταν το υλικό τους σώμα βρέθηκε πολύ μακριά από τη φύση. Και αυτοί με τη σειρά τους ερωτεύτηκαν τη γη. Παραθέτω εδώ τα λόγια του αστροναύτη Rusty Schweickart:

Από το φεγγάρι, η Γη φαίνεται τόσο μικρή και εύθραυστη, μία τόσο πολύτιμη μικρή κηλίδα μέσα στο Σύμπαν, που μπορείς να την καλύψεις με τον αντίχειρά σου. Ύστερα συνειδητοποιείς ότι σε εκείνη την κηλίδα, εκείνο το γαλάζιο και άσπρο πραγματάκι, βρίσκεται ο,τιδήποτε έχει νόημα για σένα – όλη η ιστορία, και η μουσική και η ποίηση και η τέχνη και ο θάνατος και η γέννηση και η αγάπη, τα δάκρυα, η χαρά, τα παιχνίδια, και όλα αυτά ακριβώς εκεί σε αυτήν τη μικρή κηλίδα που μπορείς να καλύψεις με το δάχτυλό σου. Και συνειδητοποιείς από αυτήν την άποψη ότι έχεις αλλάξει για πάντα, ότι υπάρχει κάτι καινούριο εκεί πέρα, ότι η σχέση δεν είναι πια η ίδια.

Το δεύτερο γνώρισμα της μετάβασης στην ενηλικίωση είναι μια δοκιμασία. Οι αρχαίες φυλετικές κουλτούρες είχαν διάφορες τελετές και δοκιμασίες ενηλικίωσης οι οποίες σκοπίμως, με τη συνδρομή της απομόνωσης, του πόνου, της νηστείας, των ψυχεδελικών φυτών ή άλλων μέσων, αποδομούσαν τη στενή εφηβική ταυτότητα για να την ξαναφτιάξουν και να την ενσωματώσουν εκ νέου σε μια νέα ευρύτερη, διαπροσωπική ταυτότητα. Σήμερα, παρόλο που από ένστικτο επιδιώκουμε αυτές τις δοκιμασίες πίνοντας αλκοόλ, παίρνοντας ναρκωτικά, συμμετέχοντας σε φοιτητικές αδελφότητες, και ούτω καθεξής, οι σύγχρονοι άνδρες και οι σύγχρονες γυναίκες συνήθως βιώνουμε μόνον ένα μέρος αυτής της διαδικασίας, με αποτέλεσμα να παραμένουμε σε ένα είδος αέναης εφηβείας που τερματίζεται μόνον όταν επεμβαίνει η μοίρα για να διαλύσει τον κόσμο μας. Τότε, μπορούμε να ενδυθούμε έναν ευρύτερο εαυτό, για τον οποίο το να προσφέρει έρχεται εξίσου φυσικά με το να παίρνει. Αφού ολοκληρώσει το πέρασμα στην ενηλικίωση, ένας άνδρας ή μια γυναίκα κατέχει ολοκληρωτικά τα χαρίσματά του/της (τα δώρα του/της) και επιδιώκει να συνεισφέρει στο γενικό καλό ως πλήρες μέλος της φυλής.

Η ανθρωπότητα βιώνει σήμερα μία αντίστοιχη δοκιμασία. Η σύγκλιση πολλαπλών κρίσεων είναι μια δοκιμασία που αμφισβητεί την ίδια μας την ταυτότητα, μια δοκιμασία από την οποία δεν έχουμε καν την εγγύηση ότι θα επιβιώσουμε. Φέρνει στο φως αχρησιμοποίητες ικανότητες και μας ωθεί να συνδεθούμε με τον κόσμο μας με έναν καινούριο τρόπο. Η απόγνωση που αισθάνονται οι ευαίσθητοι άνθρωποι μπροστά στην κρίση είναι μέρος της δοκιμασίας.(4) Όπως αυτός που μόλις μυήθηκε στην τελετή της φυλής, έτσι κι εμείς ως ανθρώπινο είδος, όταν βγούμε από αυτή τη δοκιμασία, θα γίνουμε πλήρη μέλη της κοινότητας στη «φυλή» που λέγεται ζωή. Θα χρησιμοποιήσουμε τις μοναδικές μας ικανότητες στην τεχνολογία και τον πολιτισμό για να συνεισφέρουμε στο κοινό καλό.