ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΥ ΔΩΡΟΥ (part 2)

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΥ ΔΩΡΟΥ (part 2)

Αν θέλουμε έναν κόσμο με τεχνολογία, κινηματογράφο, και συμφωνικές ορχήστρες, με τηλεπικοινωνίες και σπουδαία αρχιτεκτονική, με κοσμοπολίτικα κέντρα και λογοτεχνικά έργα παγκόσμιας εμβέλειας, χρειαζόμαστε το χρήμα ή κάτι σαν κι αυτό, ως μέσο συντονισμού της ανθρώπινης δραστηριότητας στη μεγάλη κλίμακα που απαιτείται για τη δημιουργία τέτοιων επιτευγμάτων. Γι’ αυτό έγραψα αυτό το βιβλίο, για να περιγράψω ένα σύστημα που αποκαθιστά την ιερότητα του δώρου στο χρήμα. Λέω «αποκαθιστά» επειδή από τα πολύ παλιά χρόνια, απέδιδαν στο χρήμα ιερή ή μαγική σημασία. Αρχικά, ήταν οι ναοί τα μέρη όπου αποθηκευόταν το γεωργικό πλεόνασμα για να αναδιανεμηθεί στη συνέχεια: το κέντρο της θρησκευτικής ζωής ήταν επίσης κέντρο της οικονομικής ζωής. Μερικοί συγγραφείς υποστηρίζουν ότι οι πρώτες μορφές συμβολικού χρήματος (σε αντιδιαστολή με το εμπορευματικό νόμισμα) εκδόθηκαν από τους ναούς και μπορούσαν να εξαργυρωθούν για ιερό σεξ με τις εκδιδόμενες γυναίκες του ναού· (12) σε κάθε περίπτωση, είναι βέβαιο ότι οι ναοί ήταν έντονα αναμεμειγμένοι στην κυκλοφορία των πρώτων νομισμάτων, πολλά από τα οποία έφεραν απεικονίσεις ιερών ζώων και θεοτήτων. Αυτή η πρακτική συνεχίζεται ως σήμερα με χαρτονομίσματα και νομίσματα που φέρουν αντίστοιχα τις μορφές θεοποιημένων προέδρων κρατών.

Ίσως μια μέρα να μην χρειαζόμαστε πια το χρήμα για να διατηρούμε μια οικονομία του δώρου σε κλίμακα δισεκατομμυρίων ανθρώπων· ίσως το χρήμα που θα περιγράψω σε αυτό το βιβλίο είναι κάτι μεταβατικό. Δεν είμαι «πριμιτιβιστής» που υποστηρίζει την εγκατάλειψη του πολιτισμού, της τεχνολογίας και της πνευματικής καλλιέργειας, των δώρων που μας κάνουν εντέλει ανθρώπους. Αντ’ αυτού οραματίζομαι την επιστροφή της ανθρωπότητας στην ιερή της κατάσταση, με την ολότητα και την αρμονία με τη φύση που υπήρχε στην εποχή του κυνηγού-τροφοσυλλέκτη, όμως σε ένα υψηλότερο επίπεδο οργάνωσης. Οραματίζομαι την εκπλήρωση και όχι την αποποίηση των δώρων των χεριών μας και του νου μας που μας κάνουν ανθρώπους.

Παρατηρήστε πόσο φυσικό μας είναι να περιγράφουμε τις μοναδικές ανθρώπινες αρετές μας ως δώρα. Σε συμφωνία με τις οικουμενικές αρχές που διέπουν το δώρου, τα ανθρώπινα δώρα μας έχουν κάτι και από Αυτόν που μας τα έδωσε. Με λίγα λόγια, είναι θεία δώρα. Η μυθολογία ενισχύει αυτήν την ιδέα, από το δώρο της φωτιάς του Προμηθέα στο απολλώνιο δώρο της μουσικής, στο δώρο της γεωργίας από τον κινέζο άρχοντα Shen Nong. Επίσης σύμφωνα με τη Βίβλο, δεν μας δόθηκε μόνον ο κόσμος, αλλά και η πνοή της ζωής και η ικανότητα της δημιουργίας – αφού είμαστε φτιαγμένοι «κατ’ εικόνα» του ίδιου του Δημιουργού.

Σε προσωπικό επίπεδο, επίσης όλοι μας αισθανόμαστε ότι τα ατομικά δώρα του καθενός μας δόθηκαν για κάποιο λόγο, κάποιο σκοπό. Εξάλλου, έχουμε μια ακατανίκητη επιθυμία να αναπτύξουμε αυτά τα δώρα, και μέσα από αυτά, να προσφέρουμε τα δικά μας δώρα στον κόσμο. Όλοι μας έχουμε νιώσει τη χαρά της προσφοράς και την ανιδιοτελή γενναιοδωρία των ξένων. Ζητήστε οδηγίες σε οποιαδήποτε πόλη και οι περισσότεροι άνθρωποι με ευχαρίστηση θα προσφέρουν λίγο από το χρόνο τους για να σας βοηθήσουν. Στα πλαίσια της λογικής, δεν είναι στο προσωπικό συμφέρον κανενός να δώσει οδηγίες σε έναν άγνωστο· είναι μια απλή έκφραση της έμφυτης γενναιοδωρίας μας.

Είναι ειρωνικό ότι το χρήμα, που ήταν αρχικά μέσο σύνδεσης των δώρων με τις ανάγκες, μια απόφυση της ιερής οικονομίας του δώρου, τώρα είναι ακριβώς αυτό που εμποδίζει την άνθηση της επιθυμίας μας για προσφορά, που μας κρατάει σε δουλειές που μας απομυζούν ψυχικά λόγω οικονομικής αναγκαιότητας, που αποτρέπει τις πιο γενναιόδωρες παρορμήσεις μας με τα λόγια «Δεν έχω τη δυνατότητα να το κάνω». Ζούμε σε ένα πανταχού παρόν άγχος, που προκύπτει από την έλλειψη των χρημάτων που μας είναι απαραίτητα για να επιβιώσουμε – χρησιμοποιούμε την πρόταση «το κόστος ζωής». Ο σκοπός της ζωής μας, η ανάπτυξη και ολοκληρωμένη έκφραση των δώρων (χαρισμάτων) μας, υποθηκεύεται για τις απαιτήσεις του χρήματος, τον βιοπορισμό, την επιβίωση. Ωστόσο, κανείς, όσο πλούσιος, ασφαλής, ή τακτοποιημένος κι αν είναι, δεν μπορεί να νιώσει εκπλήρωση σε μια ζωή όπου αυτά τα δώρα παραμένουν σε λανθάνουσα κατάσταση. Ακόμα και η πιο καλοπληρωμένη δουλειά, αν δεν αξιοποιεί τα χαρίσματά μας, σύντομα μας εξουθενώνει και σκεφτόμαστε ότι «Δεν ήρθα σε αυτόν τον πλανήτη για να κάνω αυτήν τη δουλειά».

Ακόμα και όταν μια δουλειά αξιοποιεί τα χαρίσματά μας, αν ο σκοπός τον οποίο εξυπηρετεί δεν είναι κάτι στο οποίο πιστεύουμε, το ίδιο αποκαρδιωτικό αίσθημα ματαιότητας μας καταλαμβάνει, το αίσθημα ότι δεν ζούμε τις δικές μας ζωές, παρά τις ζωές που μας πληρώνουν να ζούμε. Δεν είναι αρκετό μια δουλειά να είναι «πρόκληση» και να είναι «ενδιαφέρουσα» επειδή τα δώρα μας είναι ιερά, και γι’ αυτό είναι προορισμένα για έναν ιερό σκοπό.

Το ότι βρεθήκαμε στη γη για να εκπληρώσουμε κάτι είναι κυρίως θρησκευτική αντίληψη, καθώς η βιολογία πρεσβεύει ότι εξελιχθήκαμε για να επιβιώσουμε, ότι οποιαδήποτε προσπάθεια έξω από τα πλαίσια της επιβίωσης και της αναπαραγωγής είναι ενάντια στο γενετικό προγραμματισμό μας. Όμως, μπορούμε να υποστηρίξουμε την ισχυρή νέο-Λαμαρκιανή υπόθεση ότι η ιδέα της βιολογίας ότι αποτελούμαστε από μυριάδες ξεχωριστούς ανταγωνιστικούς μεταξύ τους εαυτούς – οργανισμούς ή «εγωϊστικά γονίδια» – είναι περισσότερο μια προβολή του σύγχρονου πολιτισμού μας παρά μια ακριβής κατανόηση της φύσης.(13) Υπάρχουν και άλλοι τρόποι ερμηνείας της φύσης οι οποίοι, χωρίς να αγνοούν τον πρόδηλο ανταγωνισμό, δίνουν πρωτεύουσα σημασία στη συνεργασία, τη συμβίωση και την συγχώνευση των οργανισμών σε μεγαλύτερα σύνολα. Αυτή η νέα κατανόηση είναι στην πραγματικότητα πολύ παλιά και απηχεί την έμφυτη κατατανόηση της φύσης ως ένα δίκτυο δώρων.

Κάθε οργανισμός και κάθε είδος έχει μια ζωτική συνεισφορά στο σύνολο της ζωής πάνω στη γη, και αυτή η συνεισφορά, ενάντια στις προσδοκίες της καθιερωμένης εξελικτικής βιολογίας, δεν χρειάζεται να αποφέρει άμεσο όφελος στον ίδιο τον οργανισμό. Τα αζωτοδεσμευτικά βακτήρια δεν επωφελούνται άμεσα από τη δράση τους, πλην του ότι το άζωτο που αποδίδουν στο έδαφος δίνει γένεση σε φυτά των οποίων οι ρίζες θρέφουν τους μύκητες οι οποίοι με τη σειρά τους δίνουν τροφή στα βακτήρια. Τα πρωτοπόρα είδη ανοίγουν τον δρόμο για τα σημαντικά είδη, τα οποία παρέχουν μικρο-οικοθέσεις για άλλα είδη, τα οποία με τη σειρά τους τρέφουν άλλα είδη σε ένα δίκτυο δώρων, τα οποία, τελικά, ολοκληρώνουν τον κύκλο ωφελώντας τα πρωτοπόρα είδη. Τα δέντρα αντλούν νερό για να ποτίσουν άλλα φυτά και τα φύκη παράγουν οξυγόνο για την αναπνοή των ζώων. Αφαιρέστε οποιοδήποτε έμβιο ον από την αλυσίδα και η υγεία όλων γίνεται επισφαλής.

Ίσως θεωρείτε αφελή την παραπάνω συλλογιστική μου. Ίσως έχετε να αντιτείνετε ότι είναι απλώς τύχη που τα πράγματα λειτουργούν τόσο καλά: τα δέντρα δεν νοιάζονται να ποτίσουν τα φυτά γύρω τους – το κάνουν για τον εαυτό τους, για να μεγιστοποιήσουν τις πιθανότητες επιβίωσης και αναπαραγωγής τους. Ότι θρέφουν άλλα έμβια όντα είναι μια παρενέργεια που δεν συμβαίνει σκοπίμως. Το ίδιο για τα φύκη, τα αζωτοδεσμευτικά βακτήρια και για τα βακτήρια που ζουν μέσα στα μηρυκαστικά και τους επιτρέπουν να αφομοιώνουν την κυτταρίνη. Ίσως πιστεύετε ότι σε αυτόν τον κόσμο ο καθένας ενεργεί για τον εαυτό του. Η φύση είναι ένας εξοντωτικός αγώνας επικράτησης και μια οικονομία που κάνει το ίδιο είναι και αυτή φυσική.

Εγώ δεν πιστεύω ότι είναι φυσική. Είναι μία διαταραχή, μια παράξενη αλλά απαραίτητη φάση που έχει αγγίξει το έσχατο σημείο της και που τώρα υποχωρεί μπροστά σε μια νέα φάση. Στη φύση, η ορμητική ανάπτυξη και ο υπέρτατος ανταγωνισμός είναι χαρακτηριστικά ανώριμων οικοσυστημάτων, που ακολουθούνται από σύνθετη αλληλεξάρτηση, συμβίωση, συνεργασία και κυκλικότητα στην κυκλοφορία των φυσικών πόρων. Το επόμενο στάδιο της ανθρώπινης οικονομίας θα αφομοιώσει ό,τι έχουμε αρχίσει να κατανοούμε για τη φύση. Θα φέρει στο φως τα δώρα που υπάρχουν στον καθένα από εμάς· θα δώσει προτεραιότητα στη συνεργασία αντί για τον ανταγωνισμό· θα ενθαρρύνει την κυκλοφορία των αγαθών αντί για τη συσσώρευσή τους· και θα είναι κυκλική αντί για γραμμική. Το χρήμα ίσως να μην εξαφανιστεί σύντομα, όμως θα διαδραματίζει φθίνοντα ρόλο ακριβώς όπως θα παίρνει πολλές από τις ιδιότητες του δώρου. Η οικονομία θα συρρικνωθεί και οι ζωές μας θα αναπτυχθούν.

Το χρήμα όπως το ξέρουμε είναι επιζήμιο για μια οικονομία που εκδηλώνει ο πνεύμα του δώρου, μια ιερή οικονομία. Για να βρούμε ποιο είδος χρήματος μπορεί να γίνει ένα ιερό νόμισμα, βοηθάει το να αναγνωρίσουμε τι είναι αυτό στο χρήμα που οδηγεί στην απληστία, το κακό, την έλλειψη και τη λεηλασία που συμβαίνει σήμερα.

Όπως ακριβώς η επιστήμη συχνά προβάλλει τον πολιτισμό πάνω στη φύση, έτσι και τα οικονομικά παίρνουν τις συνθήκες που προσδιορίζονται από τον πολιτισμό ως αυταπόδεικτες αλήθειες. Ζώντας σε έναν πολιτισμό έλλειψης (διότι έλλειψη είναι αυτό που βιώνουμε, δηλαδή το ότι ο βιοπορισμός υπαγορεύει την έκφραση των χαρισμάτων μας), θεωρούμε ότι αυτό είναι η βάση των οικονομικών. Όπως και στη βιολογία, βλέπουμε τον κόσμο σαν έναν ανταγωνισμό ανάμεσα σε ξεχωριστούς εαυτούς για περιορισμένους πόρους. Το χρηματικό μας σύστημα, όπως θα δούμε, ενσωματώνει αυτήν την αντίληψη σε ένα βαθύτερο, δομικό επίπεδο. Είναι όμως αυτή η αντίληψη αληθινή; Ζούμε αλήθεια σε έναν κόσμο, ένα σύμπαν έλλειψης; Κι αν όχι, αν η αληθινή φύση του σύμπαντος είναι η αφθονία και το δώρο, τότε πώς έγινε το χρήμα τόσο αφύσικο;

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Σημειώσεις

1. Οι αναγνώστες του βιβλίου μου, The Ascent of Humanity, γνωρίζουν ότι προτιμώ τις κοσμολογικές θεωρίες που δεν βασίζονται στη Μεγάλη Έκρηξη, όπως το σύμπαν της συνεχούς δημιουργίας του Halton Arp, στο οποίο η ύλη συνεχώς γεννάται, γερνάει και πεθαίνει. Αλλά, ακόμα και σε αυτήν την περίπτωση, το σύμπαν εμφανίζεται αυθόρμητα από το πουθενά, σαν ένα δώρο.

2. Mauss, The Gift, 29.

3. Στο ίδιο, 30.

4. Hyde, The Gift, 23.

5. Mauss, The Gift, 32.

6. Seaford, Money and the Early Greek Mind, 323.

7. Οι Κινέζικοι όροι για την αγορά και την πώληση έχουν σχεδόν πανομοιότυπη προφορά αλλά και παρόμοια ιδεογράμματα. Ο χαρακτήρας για την αγορά, 買 , δημιουργήθηκε ως απεικόνιση του κοχυλιού κυπραία, μιας πρώιμης μορφής χρήματος, ενώ ο χαρακτήρας για την πώληση, 賣, αναπτύχθηκε αργότερα, γεγονός που υποδηλώνει ότι αρχικά δεν υπήρχε διαχωρισμός.

8. Dalton, “Barter,” Journal of Economic Issues, Τόμ. XVI Αρ.1, Μάρτιος 1982: σ. 182.

9. Seaford, Money and the Early Greek Mind, 292.

10. Nemat-Nejat, Daily Life in Ancient Mesopotamia, 263.

11. Seaford, Money and the Early Greek Mind, 123. Ο Seaford παραθέτει πειστικά στοιχεία για αυτόν τον ισχυρισμό: έγγραφα της εποχής που είχαν τη μορφή καταστάσεων, έργα τέχνης που απεικονίζουν πομπές ατόμων που φέρουν αντικείμενα για προσφορά κλπ.

12. Ο Bernard Lietaer διατυπώνει αυτόν τον ισχυρισμό στο The Future of Money για έναν μπρούντζινο σίκλο τον οποίο αναφέρει ως το πιο παλιό γνωστό νόμισμα, χρονολογούμενο το 3000 πΚΕ. Στην έρευνά μου, όμως, δεν έχω συναντήσει άλλη αναφορά σε αυτό.  Από όσο γνωρίζω, τα πρώτα νομίσματα εμφανίστηκαν στη Λυδία και την Κίνα περίπου την ίδια περίοδο, τον έβδομο αιώνα Π.Κ.Ε.

13. Εκθέτω συνοπτικά αυτό το επιχείρημα στο 7ο Κεφάλαιο του βιβλίου μου The Ascent of Humanity, αντλώντας στοιχεία από τη δουλειά των Lynn Margulis, Bruce Lipton, Fred Hoyle, Elisabet Sahtouris, και άλλων.

Στμ (1): πΚΕ είναι συντομογραφία για το προ Κοινής Εποχής, όπου Κοινή Εποχή λογίζεται η Χριστιανική Εποχή. Η συντομογραφία χρησιμοποιείται από πολλούς συγγραφείς και εκδότες  που προτιμούν να παραμένουν ουδέτεροι ή να δείχνουν μία ευαισθησία προς το μη χριστιανικό κοινό