ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9: Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΞΙΑΣ (Part 1)

ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ

ΤΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΥΝΔΕΣΗΣ

Καθώς τελειώνει η θητεία μας στη διάσταση και συνδεόμαστε εκ νέου με τη φύση, τελειώνει και η εξαίρεση του ανθρώπινου είδους από την τήρηση των νόμων της φύσης. Εδώ και δεκαετίες, το περιβαλλοντικό κίνημα μας λέει «Δεν γίνεται να εξαιρούμαστε από την τήρηση των νόμων της φύσης». Όλο και περισσότερο και με επώδυνο τρόπο, βιώνουμε την αλήθεια αυτής της δήλωσης. Το παιδί παίρνει από τη μητέρα του, αγνοώντας μακάρια τις θυσίες και τον πόνο της· έτσι κι εμείς πήραμε από τη γη στη διάρκεια της μακριάς παιδικής ηλικίας του ανθρώπινου είδους. Το χρηματικό μας σύστημα, η οικονομική μας ιδεολογία, καλώς ή κακώς ήταν ο φορέας αυτής της συμπεριφοράς. Σήμερα, καθώς η σχέση μας με τη γη μετατρέπεται σε σχέση εραστών, αποκτούμε ισχυρή επίγνωση του κακού που έχουμε κάνει. Σε μια ερωτική σχέση, ό,τι κάνεις στη σύντροφό σου επιστρέφει σε σένα· ο πόνος της είναι δικό σου πόνος.

Έτσι, καθώς η ανθρωπότητα αντιμετωπίζει τη δοκιμασία της ενηλικίωσης στη σημερινή κρίση και προχωράει στην ενήλικη ζωή, αναδύεται ένα νέο οικονομικό σύστημα που εκφράζει τη νέα ανθρώπινη ταυτότητα του συνδεδεμένου εαυτού που ζει σε μια συν-δημιουργική σχέση με τη Γη. Το οικονομικό μας σύστημα και το χρηματικό μας σύστημα δεν θα είναι πια φορείς της αρπαγής, της εκμετάλλευσης, ενίσχυσης του εγώ. Αντί γι’ αυτό θα είναι φορείς προσφοράς, δημιουργίας, αρωγής και αφθονίας. Τα επόμενα κεφάλαια περιγράφουν τα στοιχεία αυτής της ιερής οικονομίας. Όλα τους είναι ήδη εμφανή, σε λανθάνουσα κατάσταση μέσα στους παλιούς θεσμούς, μερικές φορές γεννιούνται μέσα από αυτούς. Επειδή αυτή δεν είναι μια επανάσταση με την κλασσική έννοια, μία εκκαθάριση, ένα σάρωμα του παλιού· είναι περισσότερο μια μεταμόρφωση. Η Εποχή της Επανασύνδεσης κυοφορήθηκε για καιρό μέσα στους θεσμούς της Διάστασης. Σήμερα, αρχίζει να βγαίνει στο φως.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΞΙΑΣ

Ήταν μια παλιά ιστορία που δεν ήταν πια αληθινή… Ξέρετε, η αλήθεια μπορεί να φύγει από τις ιστορίες. Αυτό που ήταν άλλοτε αληθινό χάνει το νόημά του, μπορεί να γίνει ακόμα και ψέμα, επειδή η αλήθεια πήγε σε μια άλλη ιστορία. Το νερό της πηγής αναβλύζει σε μια νέα θέση.

–Ursula K. Le Guin

Το χρήμα είναι αναπόσπαστα συνυφασμένο με τις ιστορίες που καθορίζουν τον πολιτισμό μας: την ιστορία του εαυτού και τη συλλογική ιστορία της ανθρωπότητας. Είναι αναπόσπαστο μέρος της ιδεολογίας και του μηχανισμού λειτουργίας της ανάπτυξης, η «άνοδος της ανθρωπότητας» στην επικυριαρχία του πλανήτη· επίσης έχει διαδραματίσει κεντρικό ρόλο στη διάλυση των δεσμών μας με τη φύση και την κοινότητα. Καθώς αυτές οι ιστορίες καταρρέουν και δεν αργεί να καταρρεύσει και η χρηματική τους διάσταση, έχουμε την ευκαιρία να μπολιάσουμε συνειδητά το χρήμα με τις ιδιότητες των νέων ιστοριών που θα αντικαταστήσουν τις παλιές: τον συνδεδεμένο εαυτό, που ζει με τη Γη σε μια συν-δημιουργική συντροφικότητα. Όμως πώς μπορούμε να μπολιάσουμε το χρήμα με μια ιστορία;

Στη διάρκεια της ιστορίας του που μετράει αρκετές χιλιετίες, το χρήμα πέρασε από μια ολοένα επιταχυνόμενη εξέλιξη της μορφής του. Στο πρώτο του στάδιο ήταν εμπορευματικό νόμισμα – σιτηρά, λάδι, βοοειδή, μέταλλα και πολλά άλλα πράγματα – που λειτουργούσε ως μέσο συναλλαγής χωρίς να έχει καμία παραστατική αξία. Aυτό το στάδιο διήρκεσε αρκετές χιλιετίες. Το επόμενο στάδιο ήταν το νόμισμα, που πρόσθεσε παραστατική αξία στην εσωτερική αξία που είχαν ο άργυρος και ο χρυσός ως μέταλλα. Σε αυτό το στάδιο το χρήμα είχε δύο συνιστώσες, μία υλική και μία συμβολική.

Ήταν πολύ φυσικό, κάποια στιγμή το σύμβολο να αποσυνδεθεί από το μέταλλο, πράγμα που συνέβη με την έλευση του πιστωτικού χρήματος στον Μεσαίωνα και ακόμα νωρίτερα. Στην Κίνα, τα πρώτα χαρτονομίσματα (τα οποία ήταν στην πραγματικότητα ένα είδος τραπεζικής επιταγής) ήταν σε χρήση από τον ένατο αιώνα και κυκλοφορούσαν μέχρι την Περσία(1). Στον αραβικό κόσμο, ένα είδος επιταγής βρισκόταν επίσης σε ευρεία χρήση την ίδια περίοδο. Ιταλοί έμποροι χρησιμοποιούσαν συναλλαγματικές ήδη από τον δωδέκατο αιώνα, μια πρακτική που εξαπλώθηκε γρήγορα και που την ακολούθησε η τραπεζική κλασματικών αποθεμάτων.(2) Αυτή ήταν μια μεγάλη καινοτομία, αφού απελευθέρωνε την προσφορά χρήματος από την προσφορά μετάλλου και επέτρεπε στο χρήμα να αναπτυχθεί ουσιαστικά ανταποκρινόμενο στην οικονομική δραστηριότητα. Η αποσύνδεση του χρήματος από το μέταλλο ήταν σταδιακή. Στη διάρκεια της εποχής της Τραπεζικής κλασματικών αποθεμάτων που διήρκεσε αρκετούς αιώνες, τα χαρτονομίσματα συνέχισαν, τουλάχιστον θεωρητικά, διασφαλίζονται με το μέταλλο.

Σήμερα η εποχή της Τραπεζικής κλασματικών αποθεμάτων έχει παρέλθει και το χρήμα έχει γίνει καθαρή πίστωση. Αυτό δεν είναι ευρέως παραδεκτό. Πολλές αυθεντίες, μεταξύ των οποίων τα περισσότερα οικονομικά συγγράμματα και η ίδια η Ομοσπονδιακή Τράπεζα,(3) συντηρούν ακόμη την πλάνη ότι τα αποθέματα σε χρυσό είναι περιοριστικός παράγοντας στη δημιουργία χρήματος ενώ αυτό πρακτικά δεν συμβαίνει σχεδόν ποτέ. (4) Οι πραγματικοί περιορισμοί των τραπεζών στη δημιουργία χρήματος είναι το συνολικό κεφάλαιο και η ικανότητά τους να βρουν πρόθυμους, φερέγγυους δανειολήπτες – δηλαδή δανειολήπτες που είτε έχουν απεριόριστη δυνατότητα να κερδίζουν χρήματα είτε έχουν απεριόριστα περιουσιακά στοιχεία για να χρησιμοποιήσουν ως εγγύηση. Με άλλα λόγια, είναι οι κοινωνικές συμφωνίες που διέπουν τη δημιουργία χρήματος, κυρίως με τη ρήση, που εκφράζεται με τον τόκο, ότι το χρήμα πρέπει να πηγαίνει σε αυτούς που θα παράγουν περισσότερο χρήμα στο μέλλον. Το σημερινό χρήμα, όπως θα εξηγήσω, διασφαλίζεται με την ανάπτυξη· σε περιόδους όπως η σημερινή που η ανάπτυξη επιβραδύνεται, ολόκληρο το οικονομικό οικοδόμημα αρχίζει να καταρρέει.

Το χρήμα που αναπτύχθηκε παράλληλα με την τεχνολογία υποφέρει από παρόμοια μειονεκτήματα με αυτήν. Και στα δύο υπάρχει ένας αδιάκοπος καταναγκασμός για περαιτέρω ανάπτυξη: στην τεχνολογία λόγω της ιδεολογίας ότι η τεχνολογία είναι η λύση για όλα (technological fix), η οποία για να διορθώσει προβλήματα που προκλήθηκαν από την υπάρχουσα τεχνολογία χρησιμοποιεί ακόμα περισσότερη τεχνολογία· στο χρήμα λόγω της δυναμικής του τόκου που έχω περιγράψει, η οποία για να πληρώσει τον τόκο στο υπάρχον χρέος παράγει περισσότερο χρέος. Υπάρχει ακριβής αντιστοιχία. Μία άλλη ομοιότητα είναι ότι και τα δύο έχουν ιδιοποιηθεί τομείς που κανονικά εμπίπτουν σε άλλα είδη σχέσεων. Όμως σε καμία από τις δύο περιπτώσεις δεν προτείνω να αντιστρέψουμε τη ροή της ιστορίας. Πιστεύω ότι τόσο η τεχνολογία όσο και το χρήμα εξελίχθηκαν στη σημερινή τους μορφή για έναν σκοπό· το πιστωτικό χρήμα είναι η φυσική κατάληξη της εξέλιξης του χρήματος σε καθαρή παραστατική αξία, καθαρή συμφωνία. Έχοντας φτάσει σε αυτό το σημείο, είμαστε ελεύθεροι να δώσουμε σε αυτήν τη συμφωνία νόημα. Είμαστε όπως ένας έφηβος, ο οποίος αφού ανέπτυξε τις σωματικές και διανοητικές του ικανότητες μέσα από τα παιχνίδια της παιδικής ηλικίας, είναι τώρα έτοιμος να χρησιμοποιήσει αυτές τις ικανότητες για τον αληθινό τους σκοπό.

Ορισμένοι παρατηρητές, βλέποντας τις καταστροφικές συνέπειες των σημερινών νομισμάτων που διασφαλίζονται με την πίστωση, τάσσονται υπέρ της επιστροφής στις παλιές καλές μέρες που το νόμισμα διασφαλιζόταν με κάτι χειροπιαστό, όπως ο χρυσός. Το επιχείρημά τους είναι ότι ένα νόμισμα που διασφαλίζεται με εμπορεύματα θα ήταν μη πληθωριστικό ή θα εξαφάνιζε τον καταναγκασμό για αδιάκοπη ανάπτυξη. Πιστεύω ότι μερικοί από αυτούς τους υποστηρικτές κάθε είδους «σκληρού νομίσματος» ή του «αληθινού χρήματος» εκφράζουν μια αταβιστική επιθυμία επιστροφής σε έναν πιο απλό τρόπο ζωής, όταν τα πράγματα ήταν αυτό που φαίνονταν να είναι. Χωρίζουν τον κόσμο σε δύο κατηγορίες, τον αντικειμενικά αληθινό κόσμο και τον συμβατικό κόσμο και πιστεύουν ότι το πιστωτικό χρήμα είναι μια ψευδαίσθηση, ένα ψέμα, το οποίο πρέπει αναπόφευκτα να καταρρεύσει με κάθε ραγδαία πτώση των τιμών. Στην πραγματικότητα, αυτή η διχοτόμηση είναι η ίδια μια ψευδαίσθηση, ένα κατασκεύασμα που αντικατοπτρίζει βαθύτερες μυθολογίες – όπως η θεωρία της αντικειμενικότητας στη φυσική – που επίσης καταρρέουν στις μέρες μας.

Η διαφορά ανάμεσα σε ένα νόμισμα που δεν διασφαλίζεται με κάτι υλικό και σε ένα άλλο νόμισμα που δεν διασφαλίζεται δεν είναι τόσο σημαντική όσο θα πίστευε κανείς. Φαινομενικά, δείχνουν πολύ διαφορετικά: ένα νόμισμα που διασφαλίζεται με κάτι υλικό αντλεί την αξία του από κάτι υπαρκτό ενώ ένα νόμισμα που δεν διασφαλίζεται με κάτι υλικό έχει αξία μόνον και μόνον επειδή οι άνθρωποι συμφώνησαν ότι έχει. Αυτή είναι μια ψευδής διάκριση: και στις δύο περιπτώσεις, αυτό που τελικά δίνει αξία στο χρήμα είναι η ιστορία που το περιβάλλει, μία σειρά από κοινωνικές, πολιτισμικές και νομικές συμβάσεις.

Σε αυτό το σημείο, ένας υπέρμαχος του «αληθινού χρήματος» ή του νομίσματος που διασφαλίζεται με κάτι υλικό μπορεί να αντιτείνει «Όχι, μα αυτή είναι η διαφορά: ένα νόμισμα που διασφαλίζεται με κάποιο αγαθό παίρνει την αξία του από αυτό το αγαθό, όχι από συμφωνίες».

Λάθος!

Πρώτα ας δούμε το σύνηθες παράδειγμα αυτού που οι υπέρμαχοι αυτής της θεωρίας αποκαλούν «αληθινό χρήμα»: νομίσματα από καθαρό χρυσό και άργυρο. Είναι πολύτιμα, λένε, επειδή το υλικό από το οποίο είναι φτιαγμένα είναι πολύτιμο. Αυτό είναι η πηγή της αξίας τους και οι απεικονίσεις που φέρουν, βρίσκονται εκεί ως εγγύηση, για το βάρος και την καθαρότητά τους. Όμως παρά τη νοσταλγία για το αληθινό χρήμα του παρελθόντος, πολλά από τα χρυσά και ασημένια νομίσματα στην ιστορία δεν ανταποκρίνονταν σε αυτήν την περιγραφή αλλά είχαν αξία που υπερέβαινε την εμπορευματική τους αξία (βλέπετε Κεφάλαιο 3). Διαφέρουν από τα χαρτονομίσματα στις λεπτομέρειες, όχι στην ουσία. Το χάρτινο και το ηλεκτρονικό χρήμα δεν είναι παρέκκλιση από το μεταλλικό νόμισμα αλλά μια επέκτασή του.

Για να περιπλέξουμε ακόμα περισσότερο τα πράγματα, τι σημαίνει «εμπορευματική αξία»; Όπως το χρήμα, έτσι και η περιουσία είναι ένα κοινωνικό κατασκεύασμα. Τι σημαίνει να κατέχεις κάτι; Η πραγματική, φυσική κατοχή είναι ιδιοκτησία μόνον όταν αυτή η κατοχή είναι κοινωνικά νομιμοποιημένη· όταν είναι κοινωνικά νομιμοποιημένη δεν χρειάζεται καν η φυσική κατοχή. Στο κάτω-κάτω, στις σημερινά χρηματιστήρια εμπορευμάτων, οι περισσότεροι επενδυτές δεν αγγίζουν ποτέ αυτά που αγοράζουν. Οι συναλλαγές τους είναι μια σειρά από ιεροτελεστίες, συμβολικούς χειρισμούς που περιβάλλονται από δύναμη μέσω κοινών αντιλήψεων. Η πλασματική φύση της ιδιοκτησίας δεν είναι πρόσφατο φαινόμενο. Το φημισμένο νόμισμα που χρησιμοποιούν στα νησιά Yap, πελώριοι δακτύλιοι από πέτρα που δεν μπορούν να μετακινηθούν λόγω του μεγάλου βάρους τους, μπορεί τουλάχιστον να αλλάξει ιδιοκτήτη αρκετά εύκολα όταν όλοι συμφωνήσουν ότι ο τάδε θα είναι ο νέος ιδιοκτήτης. Ο χρυσός δεν χρειάζεται να βγει από το θησαυροφυλάκιο για να γίνει το μέσο διασφάλισης του νομίσματος. Στην πραγματικότητα, δεν χρειάζεται να βγει ποτέ από υπέδαφος. Ακόμα και αν υιοθετούσαμε ένα νομισματικό σύστημα του χρυσού κανόνα, οι περισσότερες συναλλαγές θα εξακολουθούσαν να γίνονται με χαρτονομίσματα ή ψηφιακά σύμβολα. Μόνον η ιστορία που εκχωρεί αξία σε αυτά τα σύμβολα θα διέφερε.

Επιπλέον, η αξία των εμπορευμάτων εξαρτάται επίσης από τις κοινωνικές συμφωνίες. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τον χρυσό, ο οποίος, σε αντίθεση με άλλες μορφές αυθεντικού εμπορευματικού νομίσματος όπως τα βοοειδή ή οι καμήλες, έχει πολύ μικρή χρηστική αξία. Μπορεί κάποιος να φτιάξει όμορφα στολίδια με τον χρυσό όμως πρόκειται για μέταλλο με μικρή βιομηχανική χρησιμότητα σε σύγκριση με άλλα πολύτιμα μέταλλα όπως ο άργυρος ή ο λευκόχρυσος. Αυτό σημαίνει ότι η αξία του χρυσού εξαρτάται από μία σύμβαση. Γι’ αυτό αποτελεί παράδοξη επιλογή για εκείνους που θέλουν χρήμα του οποίου η αξία δεν εξαρτάται από συμβάσεις, χρήμα με «πραγματική» αξία.

Ό,τι ισχύει για τον χρυσό, ισχύει και για τα άλλα χρηματιστηριακά προϊόντα. Σε μια κοινωνία με υψηλό καταμερισμό εργασίας όπως η δική μας, η χρησιμότητα των περισσότερων χρηματιστηριακών προϊόντων εξαρτάται, όπως και στην περίπτωση του χρήματος, από ένα πλέγμα κοινωνικών συμφωνιών. Πόσο σας χρησιμεύει μία ράβδος σιδήρου; Ένα βαρέλι αργό πετρέλαιο; Ένας τόνος καυστικού νατρίου για βιομηχανική χρήση; Ένας μέδιμνος σόγια; Σε διαφορετικό βαθμό, όλα αυτά έχουν αξία μόνο στο πλαίσιο ενός τεράστιου αριθμού ανθρώπων που αναλαμβάνουν συγκεκριμένους, αλληλεξαρτώμενους ρόλους και χρησιμοποιούν αυτά τα πράγματα. Με άλλα λόγια, τα χρηματιστηριακά προϊόντα, όπως και το χρήμα, έχουν μια παραστατική αξία εκτός από την εσωτερική τους αξία – μάλιστα, αν το εξετάσουμε προσεκτικά, η διάκριση ανάμεσα στα δύο είδη αξιών σχεδόν εξαφανίζεται.

Ας σκεφτούμε καλύτερα τι σημαίνει να διασφαλίζεται το νόμισμα με κάποιο αγαθό. Επιφανειακά είναι ξεκάθαρο. Για να πάρουμε το παράδειγμα του δολαρίου των Ηνωμένων Πολιτειών πριν το 1972, σήμαινε: «Μπορείς να πας ένα δολάριο στην Ομοσπονδιακή Τράπεζα και να το εξαγοράσεις προς ένα τριακοστό (ή όποια ήταν η αναλογία τότε) μιας ουγγιάς του χρυσού». Όμως αυτή η απλή εικόνα είναι γεμάτη περιπλοκές. Για τους περισσότερους ανθρώπους που χρησιμοποιούν δολάρια, ακόμα κι αν επιτρεπόταν, δεν θα τους ήταν πρακτικά εφικτό να πάνε στο πλησιέστερο θησαυροφυλάκιο της Ομοσπονδιακής Τράπεζας. Από όσο γνωρίζω, ο χρυσός δεν έχει ποτέ μετακινηθεί ως υλικό σώμα, ούτε καν για τον υπολογισμό του διακανονισμού πληρωμών μεταξύ των τραπεζών. Ο χρυσός των τραπεζών φυλασσόταν στα υποκαταστήματα της Ομοσπονδιακής Τράπεζας· η κυριότητα του χρυσού ήταν ζήτημα καταγραφών σε μητρώα και όχι φυσικής κατοχής. Το σύστημα θα λειτουργούσε ακόμα και αν δεν υπήρχε η φυσική παρουσία του χρυσού. Κανένας εκτός από τις ξένες τράπεζες δεν αντάλλαξε στην πραγματικότητα δολάρια με χρυσό. Γιατί να το κάνει κανείς αφού ήταν τα δολάρια και όχι ο χρυσός που χρησιμοποιούνταν ως χρήμα; Πιστεύουμε ότι τα δολάρια (στην εποχή του νομισματικού συστήματος του χρυσού κανόνα) είχαν αξία επειδή μπορούσαν να ανταλλαχθούν με χρυσό, μήπως όμως ήταν αληθινό το αντίθετο, ότι δηλαδή ο χρυσός είχε αξία επειδή μπορούσε να μετατραπεί σε δολάρια;

Έχουμε την τάση να πιστεύουμε ότι σε ένα σύστημα χάρτινου ή ηλεκτρονικού χρήματος που διασφαλίζεται με χρυσό, ο χρυσός είναι το αληθινό χρήμα και το χαρτονόμισμα είναι μόνο η αντιπροσώπευσή του. Στην πραγματικότητα, το χαρτονόμισμα είναι το αληθινό χρήμα. Η σύνδεσή του με τον χρυσό ήταν η προβολή ενός νοήματος, κάτι σαν μαγική συνταγή, που μας έδινε την άδεια να πιστέψουμε στην ιστορία της αξίας. Η ιστορία δημιουργεί αξία. Στην πραγματικότητα, δεν ήταν ποτέ δυνατόν για κανέναν να εξαγοράσει τα χαρτονομίσματά του παίρνοντας χρυσό. Αν δοκίμαζαν κάτι τέτοιο πάρα πολλοί άνθρωποι, η κεντρική τράπεζα θα μπορούσε απλώς να δηλώσει (και συχνά το έκανε) ότι δεν μπορούσε πλέον να εξυπηρετήσει την εξαγορά άλλων δολαρίων.(5) Το υποτιθέμενο αντικειμενικό γεγονός της μετατρεψιμότητας του χαρτονομίσματος σε Χ ποσό χρυσού είναι ένα κατασκεύασμα, ένα βολικό μύθευμα, που εξαρτάται από ένα πλέγμα κοινωνικών συμφωνιών και κοινών αντιλήψεων.

Παρόμοια, πριν οι Ηνωμένες Πολιτείες καταργήσουν τη συμφωνία Bretton-Woods στις αρχές της δεκαετίας του 1970, τα νομίσματα όλων των κρατών ήταν συνδεδεμένα προς το δολάριο το οποίο με τη σειρά του ήταν συνδεδεμένο προς τον χρυσό. Αν κάποιο κράτος συσσώρευε αποθέματα σε δολάρια των ΗΠΑ, μπορούσε να τα εξαγοράσει, ζητώντας από την Ομοσπονδιακή Τράπεζα των ΗΠΑ να του στείλει μερικούς τόνους χρυσού. Αυτό δεν ήταν πρόβλημα αμέσως μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο όμως από τα τέλη της δεκαετίας του 1960 σχεδόν όλα τα αποθέματα χρυσού των Ηνωμένων πολιτειών είχαν σταλεί στο εξωτερικό, απειλώντας την Τράπεζα με πτώχευση. Έτσι, οι Ηνωμένες Πολιτείες απλώς ανακοίνωσαν ότι δεν θα πραγματοποιούσε άλλη εξαγορά δολαρίων με αντάλλαγμα χρυσό στο παγκόσμιο τραπεζικό σύστημα, όπως ακριβώς είχε σταματήσει αυτήν την πράξη στο εσωτερικό της χώρας πριν από σαράντα χρόνια περίπου, αποδεικνύοντας ότι το σύστημα του χρυσού κανόνα ήταν μόνον ένα βολικό μύθευμα.

Η διακήρυξη της διασφάλισης του χρήματος δεν διαφέρει και πολύ από οποιοδήποτε άλλη μαγική επίκληση στο ότι αντλεί τη δύναμή της από τη συλλογική πίστη των ανθρώπων. Όσο ίσχυε αυτό για τον χρυσό, ισχύει ακόμα περισσότερο για τις πιο πρόσφατες, πιο εξελιγμένες προτάσεις διασφάλισης του νομίσματος με κάποιο αγαθό αναφοράς, όπως το νόμισμα terra του Bernard Lietaer και οι πρόσφατες προτάσεις για αναθεωρημένα Ειδικά Τραβηχτικά Δικαιώματα (Special Drawing Rights) του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου που προτείνουν τη διασφάλιση του νομίσματος με ένα καλάθι προϊόντων και υπηρεσιών που θα αντικατοπτρίζει το σύνολο της οικονομικής δραστηριότητας. Υπάρχει ουσία σε αυτήν την προσέγγιση· μάλιστα, είναι ένα βήμα προς την κατεύθυνση που οραματίζομαι σε αυτό το βιβλίο. Όμως, είναι ευνόητο ότι αυτή η διασφάλιση είναι ένα μύθευμα: κανένας δεν πρόκειται ποτέ να ανταλλάξει τα νομίσματα Terra που έχει για να παραλάβει – στην πόρτα του – ένα πραγματικό καλάθι προκαθορισμένης σύνθεσης που περιλαμβάνει λάδι, σιτηρά, πιστωτικές μονάδες διοξειδίου του άνθρακα, χοιρινή παντσέτα, ράβδους σιδήρου και ό,τι ακόμα περιέχει η λίστα. Κανένας άνθρωπος δεν θα χρειαστεί ποτέ να κατέχει προσωπικά κάποιο από αυτά τα πράγματα. Η αξία αυτών των πραγμάτων είναι συνολική, υπάρχει μόνο μέσα σε ένα εκτενές δίκτυο οικονομικών σχέσεων. Όμως αυτό είναι αποδεκτό! Η δυνατότητα εξαγοράς σε πραγματικό, πρακτικό επίπεδο δεν είναι απαραίτητη για να πούμε ότι ένα νόμισμα διασφαλίζεται με κάποιο αγαθό αναφοράς. Ναι, η δυνατότητα εξαγοράς είναι ένα μύθευμα, μία ιστορία, όμως οι ιστορίες έχουν δύναμη. Το χρήμα είναι μία ιστορία. Δεν έχουμε άλλη επιλογή από το να δημιουργούμε χρήμα μέσα σε ένα «πλέγμα» ιστοριών. Τίποτα απ’ όσα έχω γράψει δεν αναιρεί τα νομίσματα που διασφαλίζονται με κάποιο αγαθό αναφοράς. Όμως αν πρόκειται να επιλέξουμε ένα τέτοιο νόμισμα, ας είναι ξεκάθαρο το γιατί το επιλέγουμε. Δεν το επιλέγουμε επειδή κάνει το χρήμα «αληθινό» με τρόπο που τα άλλα νομίσματα δεν είναι. Το επιλέγουμε για να μπολιάσουμε το χρήμα με την ιστορία της αξίας που εμείς επιθυμούμε να δημιουργήσουμε.

Η ιστορία αυτή μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να περιορίσει και να κατευθύνει τη δημιουργία του χρήματος. Σήμερα, έχουμε αφήσει αυτό το δικαίωμα στις τράπεζες και το κατευθύνουμε με το κίνητρο του κέρδους – το χρήμα πηγαίνει σε αυτούς που θα παράγουν περισσότερο χρήμα. Για να είμαστε όμως ακριβείς και λαμβάνοντας υπόψη μας την ιστορία, το χρήμα είναι μία ξεχωριστή, ιερή λειτουργία, που δεν πρέπει να την εκχωρούμε ελαφρά τη καρδία. Το χρήμα φέρει τη μαγική δύναμη του συμβόλου και ενσαρκώνει τη συμφωνία μιας ολόκληρης κοινωνίας. Μέρος της ψυχής μιας κοινωνίας ζει μέσα στο χρήμα, και θα έπρεπε να προστατεύουμε τη δύναμη δημιουργίας του με όση προσοχή προστατεύει και ο σαμάνος το σακούλι με τα βοτάνια του. Αν πέσει σε λάθος χέρια, η δύναμη του χρήματος μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να υποδουλώσει τους ανθρώπους. Μπορούμε να αρνηθούμε ότι αυτό συνέβη σήμερα; Μπορούμε να αρνηθούμε ότι άνθρωποι και ολόκληρα έθνη έγιναν δεσμώτες των δανειστών τους;

Όχι μόνον μας έρχεται φυσικό να συνδέουμε το χρήμα με το ιερό αλλά ο,τιδήποτε χρησιμοποιούμε που έχει σχέση με το χρήμα τείνει να γίνεται ιερό: «Όπου είναι ο θησαυρός σας, εκεί θα είναι και η καρδιά σας» (Ματθαίος 6:21). Έτσι άρχισαν οι άνθρωποι να λατρεύουν τον χρυσό. Βέβαια, δεν διατείνονταν ότι λάτρευαν τον χρυσό, όμως οι πράξεις μαρτυρούν περισσότερα από τις λέξεις. Τον χρυσό λαχταρούσαν, στον χρυσό θυσίαζαν, τον χρυσό υπολήπτονταν, τον χρυσό περιέβαλλαν με μία υπερφυσική δύναμη και μία ιδιαίτερη ιερή υπόσταση. Το ίδιο συνέβαινε με τα βόδια στις κουλτούρες που εμπορεύονταν βοοειδή και στο σιτάρι ή στο λάδι στις κουλτούρες όπου χρησιμοποιούνταν αυτά τα αγαθά ως εμπορευματικό χρήμα. Έπαιρναν μια ιερή υπόσταση και ξεχώριζαν από τα άλλα αγαθά.

Τα τελευταία εκατό χρόνια υπήρξαν μία εποχή νομισμάτων με ολοένα αυξανόμενη παρουσία νομισμάτων που δεν διασφαλίζονταν με κάποιο αγαθό αναφοράς κι ακόμα μια εποχή στην οποία τίποτα δεν ήταν ιερό. Όπως είπα στην εισαγωγή, αν κάτι είναι ιερό σήμερα αυτό είναι το ίδιο το χρήμα. Επειδή το χρήμα έχει τις ιδιότητες που συνδέουμε με την άυλη θεία ιδιότητα του δυϊσμού: βρίσκεται παντού, έχει αφαιρετικό χαρακτήρα, μη υλική υπόσταση, αλλά και την ικανότητα να παρεμβαίνει στα υλικά ζητήματα για να δημιουργήσει ή να καταστρέψει. Το να απομακρύνουμε εντελώς το θείο από τον κόσμο της ύλης σημαίνει, πάλι, να μην διατηρήσουμε τίποτα ιερό – τίποτα αληθινό, τίποτα χειροπιαστό. Ωστόσο, η απουσία του ιερού είναι μία ψευδαίσθηση: όπως πολλοί έχουν επισημάνει, η επιστήμη έχει γίνει η νέα θρησκεία, ολοκληρωμένη, με την ιστορία της κοσμογονίας της, με τις μυστηριώδεις εξηγήσεις των μηχανισμών του κόσμου σε απόκρυφη γλώσσα, με τους ιερείς και τους διερμηνείς της, με την ιεραρχία της, με τις δικές της τελετές μύησης (την υπεράσπιση της διδακτορικής διατριβής για παράδειγμα), το δικό της σύστημα αξιών και πολλά άλλα. Κατά παρόμοιο τρόπο, η φανερή απουσία της διασφάλισης του χρήματος είναι επίσης μια ψευδαίσθηση. Το πιστωτικό χρήμα (μέσω ενός διαφορετικού είδους κοινωνικής συμφωνίας από αυτήν που διέπει τα νομίσματα που διασφαλίζονται σαφώς με ένα αγαθό αναφοράς – παρόλα αυτά δεν παύει να είναι μια συμφωνία) διασφαλίζεται με το σύνολο των αγαθών και των υπηρεσιών μιας οικονομίας και, σε ακόμα βαθύτερο επίπεδο, από την ανάπτυξη.(6) Επειδή δημιουργήθηκε ως ένα έντοκο χρέος, η διατήρηση της αξίας του εξαρτάται από την αδιάκοπη επέκτασή του στο χώρο των αγαθών και υπηρεσιών. Ό,τι διασφαλίζει το χρήμα, γίνεται ιερό: αντίστοιχα, η ανάπτυξη κατέχει ιερό στάτους εδώ και πολλούς αιώνες. Στις διάφορες εκδοχές της ιστορίας της Ανόδου – την πρόοδο, την τιθάσευση των φυσικών δυνάμεων, την επίτευξη σημαντικών ανακαλύψεων, τον έλεγχο της φύσης – φέραμε εις πέρας μια ιερή σταυροφορία που είχε σκοπό της να είμαστε παραγωγικοί και να πολλαπλασιαστούμε. Όμως η ανάπτυξη δεν είναι πια ιερή για μας.

Αυτό το βιβλίο θα περιγράψει έναν χειροπιαστό τρόπο για να διασφαλίζουμε το χρήμα με πράγματα που γίνονται ιερά για μας σήμερα. Ποια είναι αυτά; Μπορούμε να δούμε ποια είναι μέσα από τις αλτρουιστικές προσπάθειες των ανθρώπων να τα δημιουργήσουν και να τα συντηρήσουν. Το χρήμα του μέλλοντος θα διασφαλιστεί με πράγματα που θέλουμε να φροντίσουμε, να δημιουργήσουμε και να συντηρήσουμε: με την άχτιστη γη, το καθαρό νερό και τον καθαρό αέρα, τα σπουδαία έργα τέχνης και αρχιτεκτονικής, τη βιοποικιλότητα και τη γενετική κληρονομιά μας, τα αχρησιμοποίητα οικοδομικά δικαιώματα, τις αχρησιμοποίητες πιστωτικές μονάδες διοξειδίου του άνθρακα, τα ανείσπρακτα δικαιώματα εκμετάλλευσης ευρεσιτεχνιών, τις σχέσεις που δεν μετατράπηκαν σε υπηρεσίες και τους φυσικούς πόρους που δεν μετατράπηκαν σε προϊόντα. Ακόμα και με τον χρυσό που συνεχίζει να βρίσκεται μέσα στη γη.

Η συσχέτιση με το χρήμα (και κατά συνέπεια με την αφηρημένη έννοια της «αξίας») όχι μόνο εξυψώνει ένα αγαθό σε ιερή θέση αλλά και μας ωθεί να δημιουργήσουμε όλο και περισσότερο από αυτό. Η συσχέτιση του χρυσού με το χρήμα ενθαρρύνει τη συνεχή (και περιβαλλοντικά πολύ καταστροφική) προσπάθεια εξόρυξης περισσότερου χρυσού. Το να ανοίγουμε τρύπες στη γη και μετά να τις ξαναγεμίζουμε για να κλείσουν είναι η επιτομή της άσκοπης εργασίας, ωστόσο αυτό ουσιαστικά κάνει η εξόρυξη χρυσού. Με πολύ μεγάλο κόπο, εξορύσσουμε το μετάλλευμα του χρυσού από το υπέδαφος, του αφαιρούμε τις ανεπιθύμητες προσμίξεις, και τελικά το αποθέτουμε σε νέες τρύπες κάτω από το έδαφος που τις ονομάζουμε θησαυροφυλάκια. Αυτή η προσπάθεια μαζί με την σπανιότητα του χρυσού αποτελούν έναν (πολύ αμεθόδευτο) τρόπο για να ρυθμίσουμε την προσφορά χρήματος, όμως γιατί να μην τη ρυθμίσουμε με χρήσιμες κοινωνικές και πολιτικές συμφωνίες ή με κάποια πιο οργανωμένη διαδικασία, και να γλιτώσουμε από όλο αυτό το σκάψιμο και τις τρύπες;

Το πρόβλημα που προαναφέρθηκε για τον χρυσό επεκτείνεται και σε άλλα χρηματιστηριακά εμπορεύματα. Σε περιοχές όπου τα βοοειδή χρησιμεύουν ως χρήμα, αυτά προσλαμβάνουν μια αξία μεγαλύτερη από την ωφέλεια που προκύπτει από το γάλα και το κρέας τους, με αποτέλεσμα οι άνθρωποι να συντηρούν κοπάδια μεγαλύτερα από όσο χρειάζονται. Όπως συμβαίνει και με την εξόρυξη χρυσού, αυτό αναλίσκει άσκοπα τον ανθρώπινο μόχθο και επιβαρύνει το περιβάλλον. Φοβάμαι ότι οποιοδήποτε είδος εμπορευματικού χρήματος θα έχει το ίδιο αποτέλεσμα. Αν πρόκειται για πετρέλαιο, τότε το κίνητρο θα είναι να αντλήσουμε περισσότερο πετρέλαιο – η ποσότητα που χρειαζόμαστε για καύσιμο συν μία επιπλέον ποσότητα για να κερδίσουμε χρήματα. Γενικεύοντας, ο κανόνας είναι «Η χρήση οποιουδήποτε πράγματος που φέρνει χρήματα θα αυξήσει την προσφορά σε αυτό».