ΚΕΦΑΛΑΙΟ 13: ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΑΘΕΡΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΑΠΟΑΝΑΠΤΥΞΗΣ

Η απεριόριστη αύξηση της υλικής κατανάλωσης σε έναν κόσμο που είναι πεπερασμένος είναι ανέφικτη.

–E. F. Schumacher

Η ΒΙΩΣΙΜΟΤΗΤΑ ΥΠΟ ΣΚΕΨΗ

Στα δύο τελευταία κεφάλαια περιγράφθηκε μια οικονομία που είναι βιώσιμη: λαμβάνει υπόψη της τα οικολογικά όρια του πλανήτη και ανθεί χωρίς μια διαρθρωτική ανάγκη για απεριόριστη αύξηση της κατανάλωσης. Όμως, πρέπει να είναι η βιώσιμη ανάπτυξη η υψηλότερη φιλοδοξία μας;

Εδώ και καιρό δυσανασχετώ με την «βιώσιμη ανάπτυξη» ως αυτοσκοπό. Δεν είναι πιο σημαντικό να σκεφτούμε τι είναι αυτό που θέλουμε να είναι βιώσιμο, που θέλουμε να συντηρηθεί και συνεπώς τι είναι αυτό που θέλουμε να δημιουργήσουμε; Πολλά όμορφα και απαραίτητα πράγματα δεν μπορούν να διατηρηθούν για πολύ: για παράδειγμα η εγκυμοσύνη. Αναπτερώθηκε το ηθικό μου από την πρόσφατη αλλαγή στην κατεύθυνση της σκέψης από την έννοια της βιώσιμης ανάπτυξης στην έννοια της μετάβασης. Αυτό στο οποίο θα μεταβούμε θα είναι πολύ πιο βιώσιμο από τον σημερινό τρόπο ζωής μας, ωστόσο αυτός δεν είναι ο απώτερος σκοπός της ζωής, όπως ακριβώς δεν είναι ο απώτερος σκοπός της ζωής απλώς το να επιβιώνουμε.

Ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά των ιερών οικονομικών είναι ότι αποτελούν προέκταση της οικολογίας και όχι εξαίρεση σε αυτήν. Οπότε πρέπει να αναρωτηθούμε, είναι η φύση στη βάση της σταθερή, βιώσιμη η αρμονική; Έχει τα χαρακτηριστικά που επιθυμούμε να έχει μια κοινωνία; Ορισμένοι άνθρωποι αντιπαρέρχονται το ότι η φύση είναι αρμονική ή ισορροπημένη και δίνουν μεγαλύτερη έμφαση στο ότι είναι σκληρή, ανταγωνιστική και σπάταλη. Αυτή η στάση έχει βαθιές ιδεολογικές επιπτώσεις, επειδή δικαιολογεί το πρόγραμμα της Ανόδου: την κυριαρχία και την επιβολή του ανθρώπου στη φύση μέσω της επιστήμης και της τεχνολογίας. Συνήθως, οι άνθρωποι που είναι φιλικά διακείμενοι σε αυτήν την άποψη, ασπάζονται επίσης και την άποψη του Hobbes για την πρωτόγονη κοινωνία και την ανθρώπινη φύση και βλέπουν τον πολιτισμό με τις ποικίλες μορφές κοινωνικού ελέγχου ως μια σπουδαία βελτίωση από την ζωώδη, πρωτόγονη εποχή. Αυτό είναι ένα τμήμα της ιστορίας της Ανόδου – να ανυψωθούμε πάνω από την ζωώδη φύση μας μέσα σε μία αποκλειστικά ανθρώπινη επικράτεια.

Η θεώρηση της φύσης ως μιας απέραντης ανταγωνιστικής αρένας, ενός δαρβινικού αγώνα επιβίωσης ανάμεσα σε διακριτούς ανταγωνιστικούς οργανισμούς, διαπερνά όλη την οικονομική θεωρία. Στη βιολογία αυτό το πρότυπο βρίσκεται υπό αυξανόμενη αμφισβήτηση, όμως η μεταφορά του στην οικονομία συνεχίζει να ζει και να βασιλεύει ανάμεσα στους περισσότερους επαγγελματίες οικονομολόγους και φορείς χάραξης της πολιτικής. Όπως τα «εγωιστικά γονίδια» του Δαρβίνου πρέπει να υπηρετήσουν στο μέγιστο το ατομικό τους συμφέρον για αναπαραγωγή, έτσι και ο «οικονομικός άνθρωπος» του Adam Smith επιδιώκει να υπηρετήσει στο μέγιστο το ατομικό οικονομικό του συμφέρον. Πρόκειται για μια κεντρική υπόθεση των οικονομικών που έπαιξε αποφασιστικό ρόλο στην διατύπωση των νόμων της προσφοράς και της ζήτησης.

Τις δύο τελευταίες δεκαετίες, έχει συντελεστεί μια πολύ σημαντική αλλαγή στα πρότυπα της βιολογίας που δίνει έμφαση στη συνεργασία, στη συμβίωση και στην ομοιόσταση συνόλων μεγαλύτερων από έναν μεμονωμένο οργανισμό. Επιπλέον, η ίδια η ιδέα της γενετικής ακεραιότητας αμφισβητείται καθώς νέες ανακαλύψεις αποδεικνύουν τη σπουδαιότητα της ύπαρξης κοινών γονιδίων σε διαφορετικούς οργανισμούς ή σε διαφορετικά είδη. Η παρακμή του προτύπου των απομονωμένων ατόμων που ανταγωνίζονται μεταξύ τους στη βιολογία είναι αντίστοιχη με παρόμοιες εξελίξεις στην ψυχολογία, την κοινωνιολογία και ναι, ακόμα και στα οικονομικά. Ο ανταγωνισμός και η «επιβίωση του καταλληλότερου» δεν μπορεί πια να είναι αξίωμα σε κανένα πεδίο.

Αυτό δεν σημαίνει ότι ο ανταγωνισμός είναι ασήμαντος ή ότι η φύση παραμένει αμετάβλητη. Στη φύση απαντούν διεργασίες που δεν είναι βιώσιμες και δεν είναι παρεκκλίσεις. Εξυπηρετούν κι αυτές κάποιον σκοπό: να οδηγούν τα συστήματα από τη μία φάση στην επόμενη.

Σε ένα πρόσφατο συνέδριο, κάποιος δεν συμφώνησε με την τοποθέτησή μου για τον νόμο της επιστροφής στην πηγή παρατηρώντας ότι τα φυσικά συστήματα μερικές φορές παράγουν μεγάλες ποσότητες αποβλήτων που κανένας οργανισμός δε μπορεί να χρησιμοποιήσει και έτσι δηλητηριάζουν το περιβάλλον για όλους τους οργανισμούς. Ίσως είχε στον νου του την Μεγάλη Οξείδωση του Προκάμβριου, όταν εμφανίστηκαν οι οργανισμοί που φωτοσυνθέτουν και «δηλητηρίασαν» την ατμόσφαιρα με τα απόβλητά τους, δηλαδή το οξυγόνο. Σύμφωνα με την κλασσική άποψη, αυτή η δυσλειτουργία της φύσης θα σήμαινε το τέλος της ζωής στη γη αν δεν συνέπιπτε με την εξαιρετική σύμπτωση της εμφάνισης των αερόβιων οργανισμών που μπορούσαν να απομακρύνουν το οξυγόνο από την ατμόσφαιρα. Αυτό δεν ήταν μέρος της αρμονίας της φύσης – ήταν ένα εξαιρετικά απίθανο ενδεχόμενο μετάλλαξης. Το συμπέρασμα είναι ότι δεν μπορούμε να στηριζόμαστε στην αρμονία της φύσης, ότι βρισκόμαστε πάντα στο χείλος της καταστροφής και γι’ αυτό πρέπει να ασκούμε τεχνολογικό έλεγχο στη φύση, στο σώμα μας, και στην ανθρώπινη φύση. Αυτή είναι η ιδεολογία της Ανόδου που είναι ταιριαστή με την οικονομική ιδεολογία της ανάπτυξης και αντίθετη με το ιδανικό μιας οικονομίας σταθερής ανάπτυξης. Εκείνος που μου έθεσε την ερώτηση δεν προχώρησε τόσο πολύ· το επιχείρημά του ήταν βασικώς «Μην επικαλείστε τον νόμο της φύσης για την τεκμηρίωση μιας οικονομίας μηδενικής ανάπτυξης».

Θα ήθελα να εντάξω το φαινόμενο καταστροφής σε ένα ευρύτερο πλαίσιο. Είναι αλήθεια ότι κύκλοι θετικής ανάδρασης όπως η Μεγάλη Οξείδωση του Προκάμβριου απαντούν στη φύση. Ωστόσο, εμφανίζονται σε ειδικές χρονικές στιγμές, – στιγμές μεταμόρφωσης. Για παράδειγμα, είναι ένας κύκλος ανάδρασης με μια ακολουθία ενισχυτικών και βελτιωτικών ορμονών οι οποίες ενεργοποιούν τη διαδικασία της γέννας. Ο τοκετός είναι μια μη βιώσιμη διαδικασία – θα σκότωνε τη μητέρα αν κρατούσε πολύ περισσότερο – όμως από τη στιγμή που ο τοκετός έχει επιτελέσει τον σκοπό του, η μητέρα επιστρέφει στην ομοιόσταση. Οι φάσεις θετικής ανάδρασης οδηγούν έναν οργανισμό ή ένα οικοσύστημα από μία παλιά φάση σταθερής κατάστασης σε μία καινούρια.

Μπορούμε να αντιμετωπίσουμε το χρήμα με αυτήν ακριβώς την οπτική. Το χρήμα, μαζί με την τεχνολογία, είναι μία από τις καθοριστικές «ορμόνες» του ανθρώπινου μεταοργανισμού που μας οδηγεί μέσω μιας μη βιώσιμης πορείας προς μια νέα κατάσταση. Η τεχνολογία στηρίζεται στην παλαιότερη τεχνολογία και δημιουργεί προβλήματα που δημιουργούν την ανάγκη ακόμα περισσότερης τεχνολογίας. Το κεφάλαιο στηρίζεται στο παλαιότερο κεφάλαιο και παράγεται μέσω του έντοκου χρέους το οποίο απαιτεί εκθετικά περισσότερο κεφάλαιο για να δημιουργηθεί στο μέλλον. Εκτός του ότι είναι μη βιώσιμο γίνεται και αφύσικο αν προσπαθήσουμε να το διατηρήσουμε πέρα από τα όριά του. Οι διαδικασίες θετικής ανάδρασης πάντα φτάνουν τα συστήματα στα όριά τους. Οι συσπάσεις της Γης εντείνονται μόνο ενός συγκεκριμένου σημείου – μέχρι να γεννηθεί το μωρό. Αυτό που παρατηρούμε με ανησυχία ως μία εκθετική καμπύλη είναι στην πραγματικότητα μία καμπύλη φάσης μετάβασης.

ΜΕΤΑΒΑΣΗ ΣΤΗΝ ΣΤΑΘΕΡΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ: ΤΡΑΝΤΑΓΜΑ Ή ΣΥΝΤΡΙΒΗ

Οι Εικόνες 2 ως 5 επεξηγούν αυτό το επιχείρημα. Η συνεχής γραμμή απεικονίζει την αύξηση του χρήματος, του πληθυσμού, της κατανάλωσης ενέργειας, της χρήσης πλουτοπαραγωγικών πόρων, των εκπομπών CO2 και πολλών άλλων πραγμάτων μέχρι σήμερα. Είναι μία εκθετική καμπύλη. Οι διακεκομμένες γραμμές απεικονίζουν τέσσερεις διαφορετικές περιπτώσεις μέλλοντος. Η Εικόνα 2 απεικονίζει τον τεχνο-τοπικό μύθο της Ανόδου, που λέει ότι η εκθετική ανάπτυξη μπορεί να συνεχιστεί για πάντα και θα συνεχιστεί για πάντα καθώς κατακτούμε τον γαλαξία και το σύμπαν. Λέει πως όταν αυξηθούμε τόσο που να μην χωράμε πια στη Γη, θα εποικίσουμε τα άστρα και θα κάνουμε κατοικήσιμους νέους πλανήτες· πως η απεραντοσύνη του σύμπαντος θα χωρέσει την απέραντη εκθετική μας ανάπτυξη.

Η τρέχουσα οικονομική πολιτική εξακολουθεί να εκφράζεται από την καμπύλη στην Εικόνα 2. Αν και πολλοί άνθρωποι σήμερα αναγνωρίζουν ότι η συνεχιζόμενη εκθετική ανάπτυξη απειλεί τη βάση της ζωής στη γη, αυτή η συνειδητοποίηση δεν έχει ακόμα παρεισφρήσει στην τρέχουσα οικονομική συλλογιστική που συνεχίζει να εστιάζει στην ανάπτυξη.

Ο φόβος των πεσιμιστών είναι ότι η συνέχιση της μέχρι τούδε εκθετικής καμπύλης δεν μπορεί παρά να είναι η Εικόνα 3 – μία καταστροφική συντριβή στη γραμμή της βάσης. Αυτή είναι ουσιαστικά η πρόγνωση των οπαδών της κατάρρευσης στα κινήματα του αντι-πολιτισμού και της κορύφωσης της παραγωγής πετρελαίου, που συγκρίνουν τη σημερινή μας κατάσταση με την εξάπλωση ζώων όπως οι ακρίδες, στις οποίες συμβαίνει μια τεράστια πληθυσμιακή έκρηξη που εκτοξεύει τον αριθμό τους σε επίπεδα που είναι πολύ πιο πάνω από την φέρουσα ικανότητα της γης και η οποία στη συνέχεια ακολουθείται από ξαφνική μείωση του πληθυσμού. Έτσι κι εμείς, λένε, ζούμε πολύ πιο πάνω από τη φέρουσα ικανότητα της γης, οπότε η κατακόρυφη μείωση του πληθυσμού είναι αναπόφευκτη.

«Μαύρα» σενάρια κατάρρευσης όπως ο Αρμαγεδδών, διάδοση των προφητειών για το 2012 ή άλλων καταστροφικών γεγονότων που θα φέρουν το τέλος του κόσμου ασκούν αναμφίβολα μια συναισθηματική έλξη, μια έλξη που ομολογώ ότι την έχω νιώσει κι εγώ ο ίδιος μερικές φορές. Ένα μέρος του εαυτού μου θέλει να φύγει. Δεν είμαι μόνος μου σε αυτό. Πολλοί από εμάς είμαστε κουρασμένοι από τον σύγχρονο κόσμο, με τη βία, την αποξένωση, τη φτώχια και την αδιαφορία του και έχουμε χάσει κάθε ελπίδα να τον αλλάξουμε. Μία κοσμογονική μεταβολή που θα το καταφέρει αντί για εμάς είναι ελκυστική, είτε πρόκειται για κάποιο θαύμα της τεχνολογίας που θα έρθει να μας σώσει, τον Ιησού που θα έρθει να μας σώσει, τα UFO, είτε κάποια γεωλογική, κοινωνική ή οικονομική καταστροφή. Πολλοί οπαδοί της κατάρρευσης έλκονται επίσης και από το τι πρόκειται να ακολουθήσει την κατάρρευση: μία χαμηλότερης τεχνολογίας κοινωνία που βασίζεται στο κοινοτικό πνεύμα, συνδέεται με τη φύση, το πνεύμα και τον παλιό τρόπο ζωής. Άλλωστε, η προοπτική μιας οικονομικής ή περιβαλλοντικής κατάρρευσης ικανοποιεί εκείνο το εκδικητικό μέρος του εαυτού μας που θέλει να πει «Σου το’ λεγα εγώ!» – εκείνο το μέρος μας που επιθυμεί να δει τον αμαρτωλό να τιμωρείται.

Δυστυχώς, τα σενάρια κατάρρευσης περιλαμβάνουν μεγάλα δεινά: εκατοντάδες εκατομμύρια ή δισεκατομμύρια θύματα. Επιπλέον, περιλαμβάνουν την εξάλειψη ολόκληρου του οικοδομήματος του πολιτισμού, των καλών και των κακών του στοιχείων. Αυτό δεν θα ήταν πρόβλημα αν πράγματι η τεχνολογία και ο πολιτισμός ήταν ένα λάθος, όμως πιστεύω ότι τα δώρα μας, όπως και τα δώρα όλων των πλασμάτων, έχουν έναν σκοπό, έναν σκοπό που μας μέλλεται να ανακαλύψουμε. Τώρα βγαίνουμε από την παιδική ηλικία, και οι κρίσεις που δημιουργήσαμε μας προσφέρουν για πρώτη φορά την ευκαιρία να χρησιμοποιήσουμε τα δώρα μας για τον πραγματικό τους σκοπό. Με έναν υπόγειο τρόπο, το να απορρίπτουμε συλλήβδην τα δώρα μας απηχεί εξίσου την ιδεολογία της διάστασης με το να επιβάλλουμε τα δώρα μας στην υπόλοιπη φύση. Και οι δύο προσεγγίσεις είναι ένα είδος ανθρωποκεντρικής ιδεολογίας που θεωρεί τον άνθρωπο ως εξαίρεση· δηλαδή δεν μπορούμε να ξεναενωθούμε με τη φύση σαν ένα ώριμο είδος;

Έχοντας αυτά στον νου μου δίνω ακόμα δύο καμπύλες που ταιριάζουν εξίσου με τα δεδομένα που έχουμε μέχρι τώρα. Η Εικόνα 4 δείχνει μία καμπύλη που είναι αρκετά διαδεδομένη στη φύση: μία περίοδο ταχείας ανάπτυξης που στο τέλος επιβραδύνεται και φτάνει σε μια σταθερή κατάσταση. Αυτή καμπύλη θα μπορούσε να αναπαριστά την ανάπτυξη ενός ανθρώπου στην εφηβεία, τη συνολική φυτική βιομάζα που φυτρώνει εκ νέου σε μια άγονη γη ή τον πληθυσμό των βακτηρίων που αναπτύσσονται κάθε φορά σε έναν δίσκο καλλιέργειας με συνεχή παροχή τροφής. Η εικόνα 5 αναπαριστά μια άλλη διαδεδομένη μορφή καμπύλης: μία κορυφή πάνω από το μακροχρόνια βιώσιμο επίπεδο που ακολουθείται από μια σταδιακή μείωση προς την κατεύθυνση μιας σταθερής κατάστασης.

Οι φάσεις ταχείας ανάπτυξης που κινητοποιούνται από τον ανταγωνισμό και ακολουθούνται από μια φάση μετάβασης προς μια σταθερή κατάσταση, είναι πολύ διαδεδομένες στη φύση. Σκεφτείτε ένα ανώριμο οικοσύστημα με αγριόχορτα και δενδρύλλια που ανταγωνίζονται για το φως του ήλιου. Αυτή είναι απλώς μία φάση μιας μεγαλύτερης διαδικασίας που η εξέλιξή της είναι ένα συμβιωτικό, πολυσύνθετο, μη γραμμικό και σταθερό δάσος. Καθώς είμαστε βαθιά χωμένοι σε μια οικονομία και μια ιδεολογία που αντιστοιχούν σε ένα ανώριμο οικοσύστημα, πιστέψαμε ότι ο άκρατος ανταγωνισμός που το χαρακτηρίζει είναι χαρακτηριστικό της φύσης. Ίσως ήρθε και η ώρα της ανθρωπότητας να ωριμάσει, να αυτοοργανωθεί μέσα σε κοινότητες με σχέσεις αμοιβαιότητας στις οποίες ο ανταγωνισμός και η ανάπτυξη δεν είναι πλέον πρωταρχικά στοιχεία.

Μάλιστα, πρόσφατες στατιστικές δημογραφικών στοιχείων φαίνεται να δείχνουν όχι μια ξαφνική μείωση του πληθυσμού αλλά μια ταχεία επιβράδυνση της αύξησης. Μπορούμε να δούμε είτε μία σταθεροποίηση του πληθυσμού καθώς πλησιάζει μία ασύμπτωτη στα 8 με 9 δισεκατομμύρια (Εικόνα 4), είτε μία κορυφή σε αυτό περίπου το επίπεδο που ακολουθείται από μία πτώση προς μία σταθερή κατάσταση περίπου δύο δισεκατομμυρίων (Εικόνα 5). Ερμηνεύοντας αυτές τις καμπύλες με οικονομικούς όρους, είτε ο εκχρηματισμός της ζωής θα επιβραδυνθεί και θα σταματήσει (δηλαδή η οικονομική ανάπτυξη σταδιακά θα επιβραδυνθεί μέχρι να φτάσουμε σε μια οικονομία σταθερής κατάστασης και μηδενικής ανάπτυξης) είτε πρώτα θα συρρικνωθεί λίγο πριν αρχίσει να σταθεροποιείται σε ένα χαμηλότερο επίπεδο (χαμηλότερο κατά κεφαλήν ΑΕΠ) από το σημερινό. Η Εικόνα 4 αναπαριστά το πρώτο σενάριο, η Εικόνα 5 το δεύτερο. Και στις δύο περιπτώσεις, του πληθυσμού και της οικονομίας, εγώ προβλέπω την επαλήθευση του δεύτερου σεναρίου.

Τα αποτελέσματα των στατιστικών δημογραφικών στοιχείων ενισχύουν αυτήν την πρόβλεψη. Καθώς μια χώρα πλησιάζει την πλήρη εκβιομηχάνιση, επιβραδύνεται ο ρυθμός γεννήσεων – στις περισσότερες περιπτώσεις πέφτει κάτω από το ποσοστό αντικατάστασης. Αυτό υποδηλώνει μια ήπια, φυσική μείωση του πληθυσμού, όχι έναν καταστροφικό αφανισμό. Πιστεύω ότι σε ένα πλανήτη που βρίσκεται σε διαδικασία θεραπείας, τόσο το ΑΕΠ όσο και ο πληθυσμός θα φτάσουν στο μέγιστο σημείο τους μέσα στις επόμενες τρεις δεκαετίες, θα σταθεροποιηθούν και μετά θα συρρικνωθούν κατά ένα μικρό ποσοστό ανά δεκαετία μέχρι να φτάσουν σε ένα βιώσιμο επίπεδο.(1) Αυτή η τάση υπάρχει ήδη: σύμφωνα με τις προβλέψεις των Ηνωμένων Εθνών για το 2006, το ποσοστό γονιμότητας έχει πέσει στην τελευταία δεκαετία από 2,65 σε 2,55 γεννήσεις ζωντανών βρεφών ανά γυναίκα. Στη διάρκεια του τελευταίου μισού αιώνα, τα ποσοστά γονιμότητας στα πλέον εκβιομηχανισμένα κράτη έπεσαν δραματικά, στις περισσότερες περιπτώσεις πολύ κάτω από το ποσοστό αντικατάστασης του 2,1. Περιέργως, η αντίστροφη συσχέτιση ανάμεσα στον δείκτη ανθρώπινης ανάπτυξης μιας χώρας (ΔΑΑ, ένα μέτρο της ευημερίας που αποφεύγει πολλά από τα μειονεκτήματα του ΑΕΠ) και το ποσοστό γονιμότητας μέσα στα τελευταία χρόνια έχει αντιστραφεί στην υψηλότερη καταγραφή του ΔΑΑ. Με άλλα λόγια, το ποσοστό γονιμότητας δείχνει σημάδια ανάκαμψης κοντά στα επίπεδα αντικατάστασης όταν η οικονομική ανάπτυξη πλησιάζει στη λήξη της.(2)

Δεν επιδιώκω να δείξω ότι αυτές οι στατιστικές κάνουν κάτι περισσότερο από το να υποδεικνύουν ένα ενδεχόμενο. Δεν θα προσπαθήσω να προβλέψω το μέλλον, όμως πιστεύω ότι τα δεινά που έφερε η Διάσταση όπως η μετατροπή του κεφαλαίου της υγείας σε χρήμα, θα έχουν ως αποτέλεσμα δραστικά μειωμένη γονιμότητα και αυξημένη θνησιμότητα μέσα στα επόμενα πενήντα χρόνια. Ο παγκόσμιος πληθυσμός περίπου στα 2100 ίσως είναι λίγο μικρότερος από σήμερα. Στην οικονομία, θα ανακτήσουμε πολλά από αυτά που περιήλθαν στην εγχρήματη, ιδιωτικοποιημένη επικράτεια για να τα αποδώσουμε στα κοινά και στα δώρα. Πολλά από αυτά που σήμερα είναι εμπορεύματα θα πάψουν να είναι καθώς θα αναπτυχθούν νέα, συνεργατικά οικονομικά σχήματα για να εξυπηρετήσουν τοπικές ανάγκες.

Η σοβαρότητα του «τραντάγματος» στην Εικόνα 5 εξαρτάται από το πόσο μακριά στο μέλλον θα αφήσουμε το βιώσιμο επίπεδο αναφοράς. Πιστεύω ότι χάσαμε την ευκαιρία που είχαμε για μία αβίαστη (Εικόνα 4) μετάβαση στη δεκαετία του 1960, η οποία αντιστοιχεί πραγματικά στο φυσικό ζενίθ της Εποχής της Διάστασης. Όμως πήραμε μια γεύση αυτής της μετάβασης! Πήραμε μια γεύση ενός ομορφότερου κόσμου. Οι χίπις είδαν και έζησαν αυτόν τον ομορφότερο κόσμο για λίγες λαμπερές στιγμές, όμως οι παλιές ιστορίες ήταν πολύ ισχυρές. Αντί οι χίπις να μας τραβήξουν όλους σε έναν καινούριο κόσμο, τους τραβήξαμε εμείς στον δικό μας.

Όσο περισσότερο επιμένει η Εποχή της Διάστασης, τόσο πιο τραυματική θα είναι η μετάβαση, και τόσο πιο μακριά στον χρονικό ορίζοντα και πιο απότομα θα συμβεί η πτώση σε έναν βιώσιμο επίπεδο αναφοράς. Στην οριακή περίπτωση, φτάνουμε στην καταστροφή της Εικόνας 3. Γι’ αυτό είναι τόσο σημαντικό να προστατέψουμε ό,τι μπορούμε από τα εναπομείναντα κοινά αγαθά, να περιορίσουμε την ανάπτυξη και να διατηρήσουμε τον αληθινό πλούτο για να συντηρήσουμε τη ζωή μετά από το τράνταγμα– «για να επισπεύσουμε την πτώση και να μετριάσουμε τη σφοδρότητά της». Ακόμα και σήμερα, σαράντα χαμένα χρόνια μετά από τη Μεγάλη Αφύπνιση της δεκαετίας του 1960, συνεχίζει να μην είναι αργά για μια ομαλή προσγείωση.

ΛΙΓΟΤΕΡΑ ΛΕΦΤΑ, ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΗ ΥΓΕΙΑ

Σήμερα, η ύφεση είναι ο μπαμπούλας των διαμορφωτών της πολιτικής, οι οποίοι πολύ δικαιολογημένα τη συνδέουν με την ανεργία, τη φτώχια και την κοινωνική αναταραχή. Έχω ήδη εξηγήσει πως ένα σύστημα αρνητικού επιτοκίου επιτρέπει την κυκλοφορία της πίστωσης ακόμα και σε μια συρρικνούμενη οικονομία, αποφεύγοντας έτσι την πόλωση του πλούτου και το αποπληθωριστικό σπείρωμα. Ακόμα κι έτσι, ένα κάλεσμα σε αρνητική οικονομική ανάπτυξη θα σόκαρε πολλούς ανθρώπους: αυτό, εξ ορισμού δεν θα σήμαινε ότι η κοινωνία έγινε φτωχότερη; Αυτό δεν θα σήμαινε εξ ορισμού μία πτώση στην ποσότητα των αγαθών και υπηρεσιών που είναι διαθέσιμα για το κοινό όφελος;

Όχι, δεν θα σήμαινε τίποτα από όλ’ αυτά. Η αρνητική οικονομική ανάπτυξη δεν συνεπάγεται καθόλου μια μείωση του πλούτου ούτε μια μείωση στη διαθεσιμότητα αυτών που αποκαλούμε «αγαθά και υπηρεσίες». Θυμηθείτε, τα αγαθά και οι υπηρεσίες σήμερα ορίζονται ως τα πράγματα που ανταλλάζουμε για χρήματα. Αν αυτά μας παρέχονται με κάποιον άλλο, μη χρηματικό μηχανισμό, τότε η στατιστική «οικονομία» μπορεί να συρρικνωθεί ακόμα και καθώς η αληθινή οικονομία – τα πράγματα που κάνουν οι άνθρωποι ο ένας για τον άλλον – αναπτύσσεται.

Δεν θα μασήσω τα λόγια μου: σε αυτό το βιβλίο ζητώ οικονομική αποανάπτυξη, ζητώ συρρίκνωση της οικονομίας, μια ύφεση που θα κρατήσει δεκάδες ή εκατοντάδες χρόνια. Προφανώς, η λέξη «ύφεση» συνοδεύεται από αρνητικούς συνειρμούς σήμερα, παρόλο που απλώς σημαίνει μια περίοδο υποχώρησης. Δηλώνω κατηγορηματικά ότι δεν πρέπει να κάνουμε θυσίες στην ποιότητα ζωής μας για το καλό του πλανήτη. Αντ’ αυτού πρέπει να μειώσουμε τον ρόλο του χρήματος. Αν το μέλλον μας περιλαμβάνει μια διαφοροποίηση στους τρόπους που οι άνθρωποι μοιράζονται πράγματα, τότε η οικονομική ανάπτυξη δεν θα έχει πια το ίδιο νόημα που έχει σήμερα. Δεν χρειάζεται να γίνουμε πιο αλτρουιστές και πρόθυμοι για αυτοθυσία, να αποποιηθούμε το δικό μας όφελος για το καλό των άλλων. Πόσο πολύ εμμένουμε στην εξίσωση του χρήματος με το ατομικό συμφέρον! Όμως αυτό δεν θα συνεχιστεί. Επιτρέψτε μου να σας δείξω με μερικά παραδείγματα πως όλοι μπορούμε να γίνουμε πλουσιότεροι μέσω της συρρίκνωσης της επικράτειας του χρήματος.

Σήμερα, υπάρχει ήδη μια μεγάλη βιομηχανία λογισμικού που λειτουργεί χρησιμοποιώντας πολύ λίγα χρήματα. Έγραψα αυτό το βιβλίο χρησιμοποιώντας το OpenOffice, ένα πακέτο λογισμικού διαθέσιμο με μια εθελοντική συνεισφορά, το οποίο γράφτηκε κυρίως από μια κοινότητα απλήρωτων προγραμματιστών. Μπορεί κάποιος να υποστηρίξει ότι αυτοί οι προγραμματιστές «πληρώθηκαν» με την εκτίμηση των συναδέλφων τους, ένα είδος κοινωνικού νομίσματος αντί για χρήματα. Εγώ προτιμώ να βλέπω την παραγωγικότητά τους ως μέρος της οικονομίας του δώρου, η οποία φυσιολογικά δημιουργεί σεβασμό και ευγνωμοσύνη ανάμεσα στα μέλη της κοινότητας. Σε κάθε περίπτωση, αυτός ο τρόπος παραγωγής δεν εμφανίζεται στα στατιστικά του ΑΕΠ. Εύκολα μπορούμε να αποκτήσουμε μια συρρικνούμενη «οικονομία» που προσφέρει όλο και περισσότερα, όλο και καλύτερα προϊόντα σαν κι αυτά. Και όσο περισσότερα είναι αυτά τα προϊόντα, τόσο λιγότερο χρειαζόμαστε το χρήμα· όσο λιγότερο χρειαζόμαστε το χρήμα, τόσο περισσότερο ελεύθερο χρόνο θα έχουμε· όσο περισσότερο ελεύθερο χρόνο έχουμε, τόσο περισσότερο θα είμαστε σε θέση να προσφέρουμε οι ίδιοι στην οικονομία του δώρου.

Για πολλές κατηγορίες αγαθών, το οριακό κόστος παραγωγής είναι ουσιαστικά μηδέν σήμερα. Αυτό ισχύει για σχεδόν όλα τα ψηφιακά προϊόντα, όπως είναι το λογισμικό, η μουσική, οι ταινίες και ούτω καθεξής. Κάποιο σημαντικό κόστος μπορεί να υπάρχει στην παραγωγή της πρώτης μονάδας, όμως μετά από αυτό, το κόστος παραγωγής ανά μονάδα είναι ουσιαστικά μηδέν. Γι’ αυτό, η βιομηχανία προσπαθεί να δημιουργήσει μια τεχνητή έλλειψη μέσα από την προστασία των πνευματικών δικαιωμάτων, μέσα από σχήματα διαχείρισης ψηφιακών δικαιωμάτων και ούτω καθεξής. Είναι αρκετά παράλογο το ότι ο μόνος τρόπος που έχουμε  για να ανταμείψουμε τους δημιουργούς ψηφιακού περιεχομένου είναι να δίνουμε το περιεχόμενο αυτό σε λιγότερους ανθρώπους από όσους θα μπορούσαν να ωφεληθούν από αυτό. Ο κάθε άνθρωπος θα μπορούσε να έχει πρόσβαση σε κάθε ταινία, τραγούδι και πρόγραμμα λογισμικού που υπάρχει, χωρίς αυτό να κοστίζει στους παραγωγούς κάτι παραπάνω από όσο τους κοστίζει σήμερα. Τα αγαθά που είναι σε επάρκεια δεν θα πρέπει να πληρώνονται με ένα νόμισμα που είναι σε έλλειψη. Πράγματι, πολλοί παραγωγοί αγαθών που είναι σε επάρκεια παραιτήθηκαν από την προσπάθεια να διατηρούν την τεχνητή έλλειψη των αγαθών και προσπαθούν να βγάλουν χρήματα ζητώντας εθελοντικές εισφορές, πουλώντας διαφημίσεις ή χρεώνοντας αμοιβή για τεχνική υποστήριξη, εκπαίδευση, ή στην περίπτωση της μουσικής για ζωντανές εμφανίσεις. Ο χρόνος, η προσοχή, ο χώρος σε έναν συναυλιακό χώρο και ούτω καθεξής είναι όλα ανεπαρκείς πόροι και ταιριάζουν πολύ πιο εύκολα στην επικράτεια του χρήματος. Παρόλα αυτά, το τελικό αποτέλεσμα είναι οικονομική αποανάπτυξη: όπως το θέτει ένας συγγραφέας,

Η βασική τους ιδέα, που είναι πολύ καλή μέχρις ενός σημείου, είναι να χρησιμοποιείται το ελεύθερο περιεχόμενο για να προωθήσουν εκχρηματισμένες δευτερεύουσες υπηρεσίες: Το Linux distros προσφέρει τεχνική υποστήριξη και εξατομίκευση προϊόντων, οι εταιρείες μουσικής παραγωγής πουλάνε πιστοποιημένες αυθεντικές κόπιες σε βολικές τοποθεσίες, το συγκρότημα Phish πουλάει εισιτήρια για συναυλίες κτλ. Ένα πράγμα το οποίο δεν έχουν πετύχει επαρκώς είναι ότι το συνολικό ποσό των χρημάτων που βγαίνει από τέτοιες δευτερεύουσες υπηρεσίες είναι μικρότερο από αυτό που έφερνε το περιεχόμενο αποκλειστικής εκμετάλλευσης. Οι πωλήσεις της εγκυκλοπαίδειας Encarta δεν έφεραν χρήματα αντίστοιχα της ανταλλακτικής αξίας που ζημίωσαν την Britannica et al. Και η Wikipedia έκανε ζημιά καθαρής χρηματικής αξίας δισεκατομμυρίων τόσο στις έντυπες εγκυκλοπαίδειες όσο και στην Encarta.(3)

Αν αυτή η τάση συνεχιστεί (και φαίνεται να εξαπλώνεται καθώς όλο και περισσότερα παραδοσιακά ΜΜΕ μεταφέρονται στο διαδίκτυο), θα έχουμε την ευκαιρία να δούμε ένα τέλειο παράδειγμα μεγαλύτερου πλούτου που συνοδεύεται από μια μικρότερη (χρηματική) οικονομία.

Τα ψηφιακά αγαθά είναι ένα ακραίο παράδειγμα ενός γενικότερου φαινομένου. Σε πολλά άλλα προϊόντα υπάρχει η τάση για οριακό κόστος κοντά στο μηδέν. Το πραγματικό οριακό κόστος παραγωγή για τα περισσότερα φαρμακευτικά σκευάσματα είναι μόλις μερικά σεντ για κάθε χάπι. Ακόμα και τα προϊόντα μαζικής παραγωγής όπως οι βίδες κοστίζουν πολύ λιγότερο από όσο στο παρελθόν, όχι μόνον από άποψη χρήματος και ανθρώπινης εργασίας αλλά, ακόμα, πολλές φορές, και από άποψη της απαιτούμενης ενέργειας. Αυτό είναι αποτέλεσμα της συσσώρευσης δεκαετιών ή αιώνων καινοτομίας. Πρόκειται για μία άλλη όψη της θεϊκής μας κληρονομιάς – που σε αυτή την περίπτωση προέρχεται από τον πολιτισμό και όχι από τη φύση – από την οποία όλοι οι άνθρωποι δικαιούνται εξίσου να ωφεληθούν.